با فرارسیدن روز جهانی شیر مدرسه، زهرا عبداللهی مدیر کل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت افزایش سرانه‌ی مصرف شیر را امری مهم در ارتقای شاخص سلامتی و کاهش هزینه‌های درمان می‌داند. آخرین چهارشنبه هر سال ماه سپتامبر توسط سازمان جهانی غذا (فائو) روز جهانی شیر مدرسه نامگذاری شده است. این اقدام فائو اهمیت مصرف شیر را نشان می‌دهد. زیرا این مایع ارزشمند کامل‌ترین ماده‌ی غذایی است که تمامی نیازهای تغذیه‌ای بدن افراد را تأمین می‌کند. طرح توزیع رایگان شیر مدرسه در برخی کشورها قدمتی بیش از 120 سال دارد. در ایران نیز این صنعت لبنیات با هدف توزیع رایگان شیر مدرسه با وام یونیسف در اواخر دهه‌ی 30 و اوایل دهه‌ی 40 ایجاد شد. براساس گزارشات توزیع رایگان شیر در طول سال‌های 89-79 اجرا شد. اما با هدفمندی یارانه‌ها این طرح حذف و ضربه‌ی سنگینی به سلامت خانوار وارد شد. از طرفی امروزه با گران شدن لبنیات سرانه‌ی مصرف شیر و دیگر لبنیات نیز افت چشم‌گیری داشته که طرح توزیع شیر مدرسه می‌تواند بخشی از آن را جبران کند. در ادامه به بیان اهمیت توزیع شیر رایگان در مدارس می‌پردازیم. برای اطلاع از جزئیات با ما همراه باشید.
جبران کاهش سرانه‌ی مصرف شیر با احیای طرح شیر مدرسه
گرانی لبنیات و کم شدن توان خرید خانوارها منجر به افت محسوس مصرف لبنیات در کشور شده است. همچنین در صورتی که تنها یک دهم از یارانه‌ی نهاده‌ی دامی به این طرح اختصاص داده شود، شرایط و امکانات لازم برای توزیع شیر رایگان در مدارس نه تنها در مناطق محروم بلکه در سراسر کشور فراهم می‌شود. اما متأسفانه به دلیل وجود رانت و فساد یارانه‌ی نهاده‌ی دامی تخصیص یارانه به این بخش همچنان ادامه دارد. کشور ما در حال حاضر در سرانه‌ی مصرف شیر با استاندارد جهانی فاصله‌ی معناداری دارد. طرح توزیع رایگان شیر می‌تواند بخش بزرگی از این فاصله را جبران و از پوکی استخوان و کاهش متوسط قد دانش‌آموزان جلوگیری کند. اما متأسفانه این طرح به بهانه‌ی کمبود منابع اعتباری در طی چند سال اخیر انجام نشده است. این‌ها در حالی است که در صورت اختصاص منابع اعتباری، به آموزش و پرورش آن را صرف امور دیگری خواهد کرد. در سال تحصیلی جدید انتظار می‌رود با تفکیک بودجه‌ی شیر مدارس از سایر امورات آموزش و پرورش طرح توزیع شیر رایگان در مدارس برای 70 نوبت اجرا و تا حدی کاهش سرانه‌ی مصرف به این طریق جبران شود.
زهرا عبداللهی مدیر کل دفتر بهبود تغذیه‌ی جامعه‌ی وزارت بهداشت به مناسبت فرا رسیدن روز جهانی شیر مدارس گفت: افزایش سرانه‌ی مصرف شیر یک امر بسیار مهم در ارتقای شاخص سلامتی و کاهش هزینه‌های درمان است. زیرا شیر به عنوان کامل ترین ماده‌ی غذایی همیشه مورد توجه بشریت بوده است. به گونه‌ای که شواهد تاریخی (بیش از 6 هزار سال قبل) غیرقابل انکاری وجود دارند که نشان‌دهنده‌ی استفاده‌ی برنامه ریزی شده از شیر هستند. امروزه نیز سازمان‌های بین‌المللی FAO و WHO و سازمان‌های غذا و داروی کشورها بخش مهمی از هرم غذایی را به شیر و فرآورده‌های آن اختصاص داده‌اند. عبداللهی افزود: از طرفی شیر تنها ماده‌ی غذایی است که در سال، دو روزِ جهانی (روز جهانی شیر در 12 خرداد و روز جهانی شیر مدرسه در 8 مهر) به نام آن ثبت شده است. مدیر کل دفتر بهبود تغذیه‌ی جامعه‌ی وزارت بهداشت گفت: مهر تأیید سازمان ملل به اهمیت شیر در برنامه‌ی تغذیه‌ی دانش‌آموزان به معنای اجماع علمی جهانی در تآیید و تأکید ضرورت مصرف آن است. شیر حتی از دیدگاه دین نیز یک غذای بهشتی، از نظر علم تغذیه کامل‌ترین غذا و از منظر پزشکی واکسن و دارو است. تحقیقات انجام شده در زمینه‌ی جایگاه شیر و میزان سرانه‌ی مصرف در سفره‌ی ایرانیان شرایط نگران‌کننده‌ای را نشان می‌دهد. وی ادامه داد: از این رو طرح توزیع شیر رایگان در مدارس یکی از تأثیرگذارترین و گسترده‌ترین برنامه‌ها برای ترویج مصرف شیر است. اهمیت این طرح در حدی است که در برخی کشورها سابقه‌ای بیش از یک قرن دارد. به عنوان مثال در نیوزلند این طرح از سال 1937 میلادی و در ژاپن از سال 1946 به صورت جدی اجرا شده و دنبال می‌شود. در حال حاضر نیز حدود 100 کشور در جهان از فقیرترین آن‌ها گرفته تا ملت‌های برخوردار آسیایی، اروپای غربی و آمریکای شمالی این طرح را به صورت جدی دنبال می کنند. فائو (سازمان غذا و کشاورزی) از حدود سه دهه‌ی قبل مسئولیت هماهنگی برنامه های مرتبط با شیر مدرسه را در سراسر جهان برعهده گرفته است. همچنین به مناسبت روز جهانی شیر مدرسه هر ساله برنامه های مختلفی در کشورها برگزار می شود.
اهمیت اجرایی شدن طرح توزیع شیر مدارس در ایران
مدیرکل دفتر بهبود تغذیه‌ی جامعه‌ی وزارت بهداشت در پاسخ به سؤال چرا ایران باید بیش از سایر کشورها به موضوع افزایش سرانه‌ی مصرف شیر بپردازد؟ گفت: سرانه‌ی مصرف لبنیات در ایران نسبت به دیگر کشورهای توسعه یافته 65 درصد و در مقایسه با میانگین جهانی 30 درصد کمتر است. آمارهای بدست آمده توسط وزارت بهداشت نیز نشان‌دهنده‌ی کاهش 40 درصدی دیافت کلسیم است. این مسئله حکایت از افزایش پوکی استخوان، مشکلات لثه و دندان، کوتاهی قد نسل آینده و شیوع بیماری‌هایی نظیر: فشار خون بالا و مشکلات قلبی و عروقی دارد. عبداللهی افزود: همچنین مطالعات در این زمینه نشان می‌دهند مناطقی که مصرف لبنیات آن‌ها در سطح استاندارد است کمتر دچار مشکلات قلبی و عروقی هستند. این موضوع نقش کلسیم را در تنظیم فشار خون نشان می‌دهد. عبداللهی همچنین خاطر نشان کرد: متأسفانه پدیده‌ی سالمندی مصرف شیر و فرآورده های آن برای کاهش عوارض دوران سالمندی با سرعتی معادل دوبرابر سرعت جهانی جمعیت کشور را تحت تأثیر قرار داده است. در حالی که مصرف لبنیات به ویژه شیر به صورت مستمر می‌تواند از عوارض این دوران بکاهد و ضمن افزایش امید به زنده بودن، امکان زندگی کردن و جلوگیری از پیری زودرس را برای جمعیت سالمندان کشور فراهم کند. وی افزود: متأسفانه هدف‌گذاری کمی درچند برنامه توسعه پنج ساله کشور برای افزایش سرانه‌ی مصرف شیر انجام شده است. اما برای محقق شدن و دستیابی به آن بخش‌های ذی‌ربط پاسخگو نبودند. به همین دلیل سرانه‌ی مصرف شیر در کشور به دلیل عدم متولی مستقیم، بی توجهی مسئولان، بدآموزی های رسانه ای و شیرگریزی مردم روند کاهش را طی می‌کند. طرح توزیع شیر مدارس تنها قانون مصوبی بود که می‌توانست تأثیر بسیار زیادی در تغییر سبک زندگی و نگاه به شیر داشته باشد. این طرح از سال 79 در مدارس کشور اجرایی شد. اما متأسفانه در سال‌های اخیر به علت عدم تأمین و تخصیص اعتبارات لازم به تدریج حذف شد. عبداللهی هدف از این طراح را این گونه بیان کرد: طرح شیر مدارس به دو دلیل مهم باید دنبال شود. اول این که مصرف شیر از کودکی تا بزرگسالی و سالمندی را در کودکان به یک عادت و رفتار ماندگار تبدیل کند. دومین دلیل مهم نیز اطمینان از دریافت کافی مواد مغذی مورد نیاز رشد کودکان به ویژه کفایت دریافت کلسیم که در سنین رشد از اهمیت بالایی برخوردار است. وی ادامه داد: کلسیم تنها تا حدود 30 سالگی جذب می‌شود که بیشترین میزان جذب در سنین 8 تا 18 سالگی چند برابر بقیه سنین است. میزان نیاز روزانه به کلسیم بالاست و تأمین این میزان جز از طریق مصرف مستمر شیر و فرآورده های آن به عنوان بهترین منابع غذایی کلسیم، میسر نمی شود. این توضیحات به خوبی گویای اهمیت توجه به توزیع شیر مدرسه است. از طرفی غنی سازی شیر با ویتامین D نیز می‌تواند به کمبود یکی از مهمترین ریز مغذی‌های مرتبط با ایمنی بدن در کشور پایان دهد. این طرح در گذشته با کمک وزارتخانه‌های بهداشت و آموزش و پرورش و همکاری صنعت شیر کشور، مطالعه و نتایج بسیار مطلوبی داشته است.
وضعیت توزیع شیر رایگان مدارس و علل اجرا نشدن آن در سال‌های اخیر
سید محمدرضا بنی‌طبا سخنگوی انجمن صنایع لبنی گفت: در سال 79 قبل از اجرای آزمایشی توزیع شیر در مدارس آزمایشاتی در سطح تهران انجام گرفت. این نمونه‌گیری‌ها نشان داد که سطح ویتامین D و کلسیم به شدت پایین است که بعد از توزیع شیر به حد استاندارد رسید. اما در سال 89 با هدفمند شدن یارانه‌ها، هدفمندترین یارانه‌ی کشور که مربوط به توزیع شیر مدار بود به رغم حجم منابع و ذی‌نفعان کاملاً شفاف و درصد فساد بسیار پایین حذف شد. بنی‌طبا با انتقاد از حذف این طرح به عنوان عدفمندترین یارانه اظهار داشت: متأسفانه با هدفمند شدن یارانه‌ها در سال 89 این طرح که توزیع شیر مدارس و شیر یارانه‌ی خانوار بود در اقتصاد هدفمند نشد و ضربه‌ی سنگینی به سلامت خانوار وارد کرد. این‌ها در حالیست که اکنون ده‌ها میلیارد یارانه‌ی آشکار و پنهان هزینه می‌شود. توزیع شیر مدارس یک قانون است و هیچ دولتی نمی‌تواند آن را حذف کند. اما در ایران چند سالیست که به درستی اجرا نمی‌شود. این مقام مسئول افزود: دولت در سال 98 به 8 استان کمتر برخوردار توزیع شیر رایگان را اختصاص داد که متأسفانه در همان مقطع هم به درستی اجرا نشد. همه‌ی این‌ها در حالیست که در همان سال 18 هزار میلیارد تومان بودجه به نهاده‌های دامی تعلق گرفت که هیچ تأثیری در سبد خانوار نداشت. در حالی که اگر فقط یک دهم از بودجه‌ی اختصاص یافته به نهاده‌های دامی به این طرح تعلق گیرد نه تنها استان‌های محروم بلکه در سراسر کشور امکان توزیع شیر رایگان برای 9 ماه فراهم می‌شود. مدیر کل دفتر بهبود تغذیه‌ی جامعه‌ی وزارت بهداشت با اشاره به عدم اجرای طرح شیر مدرسه در ایران به دلیل بحران کووید 19 و تعطیلی مدارس گفت: تا قبل از بحران کرونا نیز به دلیل عدم اختصاص بودجه های مصوب این طرح در مدارس اجرا نشد. اعتبار طرح شیر مدارس نیز طبق تجربیات بین المللی از سه طریق دولت ها، خانواده‌ها و زنجیره های مرتبط با صنعت شیر تأمین می شود. البته در برخی مناطق نیز سازمان‌های نهاد مردمی و خیرین در این امر مشارکت می‌کنند. در ایران دولت متولی برنامه شیر مدرسه است که در صورت ناتوانی از تأمین بودجه این طرح متوقف می شود. اهمیت مصرف شیر در ارتقای شاخص سلامتی، ایمنی بدن، طول عمر همراه با سلامتی و کارآمدی، افزایش بهره‌ی هوشی، سلامت دندان ها و استحکام استخوان‌ها به اندازه‌ای است که در صورت فرهنگسازی مناسب بخش های دیگر اجتماعی به ویژه خانواده ها نیز در این کار سهیم خواهند شد.
آمادگی شرکت‌های لبنی در احیای طرح شیر مدرسه
سخنگوی انجمن صنایع لبنی بر تفکیک بودجه‌ی شیر مدارس از سایر بخش‌های آموزش و پرورش تأکید کرد و گفت: امسال بودجه‌ای برای توزیع رایگان شیر در مدرسه‌ها در نظر گرفته شده که به آموزش و پرورش داده می‌شود. شرکت‌ها و صنایع لبنی نیز آمادگی خود را با دریافت کمترین سود در راستای توزیع رایگان شیر در مدارس اعلام کردند. اما نکته‌ی مهم اینجاست که برای بخش‌های مختلف آموزش و پرورش 5 هزار و 200 میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده که طرح توزیع شیر نیز جز آن‌ها است. به همین دلیل از مسئولین می‌خواهیم که با توجه به کاهش سرانه‌ی مصرف علاوه بر مناطق کمتر برخوردار برای تمامی استان‌ها بودجه تفکیک شود. همچنین به طور مستمر پیگیر تخصیص این بودجه از سوی سازمان برنامه و بودجه‌ی کشور باشند. بنی‌طبا با اشاره به افزایش هزینه‌های خانوار ناشی از کمبود کلسیم در آینده افزود: متأسفانه در سال‌های گذشته گاهاً شاهد توزیع شیر رایگان به صورت غیراستریل بودیم که امری کاملاً اشتباه است. زیرا شیرهای استریل علاوه بر کیفیت بالا از نظر حمل و نقل نیز به دلیل چند لایه بودن پاکت‌های آن‌ها نیازی به حمل و نقل سرد ندارند. همچنین از آن جا که سهمیه‌ی شیر دانش‌آموزان به صورت هفتگی توزیع می‌شد، استریل بودن آن‌ها یک موضوع حیاتی و مهم بود. اما متأسفانه آموزش و پرورش با هدف تهیه‌ی شیر ارزان‌تر آن را به مناقصه می‌گذاشت و این در حالیست که نمی‌توان سلامت دانش‌آموزان را با کیفیت شیر معامله کرد. توزیع شیر بی‌کیفیت منجر به بحران پوکی استخوان و کاهش میانگین قد در نسل‌های بعدی می‌شود.
تخصیص 1500 میلیارد تومان اعتبار برای توزیع 70 نوبت شیر در مدارس کفایت می‌کند
علی احسان ظفری مدیر عامل اتحادیه‌ی تعاونی‌های لبنی گفت: توزیع رایگان شیر مدارس آینده‌ی نسل جدید را تضمین خواهد کرد. متأسفانه در این چند سال اخیر توزیع شیر مدارس دستخوش تصمیمات عجیب و غریب وزارت آموزش و پرورش قرار گرفته است. آموزش و پرورش به جای آن که خدمات گیرنده باشد ناظر و مباشر این کار شده که اصلاً منطقی نیست. مدیر عامل اتحادیه‌ی تعاونی‌های لبنی تصریح کرد: طبق استانداردها توزیع شیر مدارس 70 نوبت است. طبق آمار نیز جمعیت دانش‌آموزان کشور حدود 14-5/13 میلیون است که برخورداری از این نعمت باید 1500 میلیارد تومان بودجه به این طرح اختصاص داده شود. ظفری با اشاره به فرا رسیدن روز جهانی شیر مدرسه اظهار داشت: با واگذاری تنظیم بازار به وزارت جهاد کشاورزی، مکاتبات زیادی در ارتباط با توزیع 70 نوبت شیر در راستای تأمین بخشی از نیاز جامعه و کمبود مواد لبنی شده است که ما امیدواریم به این درخواست پاسخ داده شود. زیرا به هر میزان که هزینه در این بخش صورت گیرد، به همان اندازه از میزان واردات دارو کاسته می‌شود. ظفری پایین بودن سرانه‌ی مصرف شیر در ایران نسبت به دیگر کشورها را نقد کرد و گفت: با توجه به سرانه‌ی اندک محصولات لبنی این طرح می‌تواند هدف‌های بزرگی مانند: رونق صنعت دامپروری و لبنیات و تأمین غذای نسل آینده را بپردازد. از طرفی برآوردها حاکی از آن است که توزیع 70 نوبت شیر در مدارس حدود 7 تا 10 درصد در سرانه‌ی مصرف تأثیرگذار است. وی ادامه داد: نظارت بر طرح ملی و جهانی شیر مدارس برعهده‌ی سازمان فائو است. در برخی کشورها بیش از 70 نوبت شیر در مدارس توزیع می‌شود. اما همین میزان نیز اهداف اصلی نظام جمهوری اسلامی که تقویت اقشار ضعیف است را محقق می‌کند. اما متأسفانه دولت نسبت به اجرای این طرح بی‌توجه است. طبق آمار 4 سالیست که این طرح اجرا نشده است. هرچند در مدت یکسال که قراردارد توزیع برای 8 استان کمتر برخوردار منعقد شد، ولی به محض دریافت بودجه وزارت آموزش و پرورش آن را صرف امور دیگری کرد.
ضرورت توزیع شیرمدارس در مناطق کمتر برخوردار
وحید مفید دکترای علوم مهندسی صنایع غذایی گفت: توزیع شیر در مدارس قدمتی بیش از 70 سال دارد و در سنین رشد دانش‌آموزان که بیشترین جذب مواد مغذی شیر را دارند، به آن‌ها داده می‌شود. مزیت و هدف اصلی توزیع شیر در مدارس تبدیل آن به یک فرهنگ و عادت است. زیرا بسیاری از محصلان از دوران شیرخوارگی به بعد بنا بر دلایل مختلف مصرف لبنیات را کنار می‌گذارند و این طرح می‌تواند در آن‌ها عادت دوباره ایجاد کند. از این رو با توجه به گرانی لبنیات و افت محسوس مصرف شیر در کشور به ویژه در مناطق محروم، این طرح باید با جدیت اجرا شود. وی افزود: توزیع شیر مدارس از جمله هزینه‌هایی است که ارزش افزوده دارد. در این چند سال اخیر نیز به دلیل محدودیت‌های بودجه‌ای ناشی از تحریم این طرح اجرا نشد. با این حال برای شکوفایی نسل آینده هزینه‌های توزیع شیر در مقابل مزایای آن رقم قابل توجهی نیست. مفید ادامه داد: در سال 99 به دلیل شیوع کرونا مدارس تعطیل بودند. اما 3-2 سال قبل از آن هم روند توزیع به درستی اجرا نشد و فقط به برخی استان‌ها محدود شد که نمی‌توان اسم آن را توزیه رایگان شیر مدارس نامید. با این حال امیدواریم امسال با باز شدن مدارس فرآین توزیع شیر در سراسر کشور یا حداقل در استان‌های کمتر برخوردار با جدیت صورت گیرد. این گونه خشی از مشکلات تغذیه‌ای رفع خواهند شد. عبداللهی در این باره اظهار داشت: دفتر بهبود تغذیه‌ی وزارت بهداشت با توجه به مسئولیت ذاتی خود انتظار دارد تا کارگروه‌های مرتبط با احیای طرح شیر مدرسه مجددا تشکیل و این مهم در دستور کار قرار گیرد. وی افزود: دفتر بهبود تغذیه‌ی جامعه برای پذیرش مسئولیت هماهنگی احیای این طرح مهم آمادگی کامل خود را اعلام می‌کند. بدون شک کمک به افزایش سرانه‌ی مصرف شیر منجر به ارتقای شاخص سلامتی و کاهش هزینه‌های درمان و همچنین افزایش طول عمر همراه با سلامتی و کارآمدی جامعه خواهد شد.
سخن آخر
با توجه به تأکید سازمان ملل بر مصرف شیر و گرانی‌های مکرر محصولات لبنی کاهش یا حذف این ماده‌ی غذایی ارزشمند از سبد غذایی خانوار تبعات سنگینی را به همراه خواهد داشت. لذا انتظار می‌رود دولتمردان برای شکوفایی نسل آینده همانند سایر کشورها سیاست توزیع رایگان شیر مدرسه را همچون سال‌های قبل از هدفمندی یارانه‌ها دنبال کنند. با این کار بخشی از کمبود مصرف لبنیات جبران خواهد شد. در آینده نیز با کمتر شدن بیماری‌ها نیاز به واردات دارو نیز کاهش خواهد یافت.