اختلال یعنی رفتار و یا حرکتی که باعث شود روال زندگی از مسیر عادی و نرمال خود خارج شود. وجود بعضی رفتارها در کودکان به اقتضای سن آن‌ها طبیعی است، اما وقتی رفتاری بیش از حد بروز پیدا می‌کند، به اختلال تبدیل می‌شود. بسیاری از این اختلالات رفتاری در کودکان با افزایش سن و به مرور زمان برطرف می‌شوند، اما برخی از آن‌ها نیز اختلالاتی هستند که باید با رسیدگی به آن‌ها و کمک‌گرفتن از مشاوران و متخصصان این از حوزه آن‌ها را برطرف کرد.
شایع‌ترین اختلالات رفتاری در کودکان
اختلال لجبازی
کودکی که اختلال لجبازی دارد، با رفتارهایی پرخاشگرانه و خشن سعی می‌کند با پدر و مادر خود به مخالفت بپردازند و چیزی را که آن‌ها به صلاح او نمی‌دانند انجام داده یا مطالبه کند.
اختلال سلوک
کودک دارای این اختلال به رعایت قوانین بی‌توجه است و رفتارهایی متناسب با سن خود را بروز نمی‌دهد.
اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه
کودک دارای اختلال بیش‌فعالی نه از لحاظ جسمی متمرکز است و نه از لحاظ ذهنی. او دائماً بی‌قرار و در تحرک است و نمی‌تواند ذهن خود را روی درس‌ها و مسائل دیگر متمرکز کند. ضمن اینکه این ذهنیت که کودکان بیش‌فعال باهوش‌ترند درست نیست. بهره هوشی این کودکان بین باهوش و عقب‌مانده ذهنی است.
اختلال تیک
تیک نوعی حرکت یا صدای موزون تکراری و غیرارادی است که فرد معمولا بیشتر تحت فشار عصبی از خود بروز می‌دهد. تیک‌ها انواع مختلفی دارند و معمولا به مرور زمان و یا با مصرف دارو برطرف می‌شوند.
اختلال اوتیسم
اوتیسم اختلالی است که در سال‌های اخیر بیشتر شایع شده یا می‌توان گفت بیشتر شناخته شده و به آن توجه شده است. این اختلال طیف گسترده‌ای دارد که شایع‌ترین نشانه‌های آن انزوای اجتماعی، نقایص زبانی و کلامی، عقب‌ماندگی ذهنی و... است.
انواع فوبیا
فوبیا نوع دیگری از ترس است، اما به‌شکلی دائمی و شدیدتر. در این نوع ترس، کودک از موقعیتی خاص که قبلاً با آن آشنا شده، و از پیش‌بینی آسیب ناشی از قرارگیری مجدد در آن شرایط دچار ترس می‌شود.
عادت به دزدی
اختلال دزدی در کودکان صرفاً ناشی از نیاز آن‌ها نیست، بلکه آن‌ها این کار را برای تخلیه‌ی خشم یا احساسی فروخورده انجام می‌دهند و معمولاً دلبستگی‌ای به شیء دزده‌شده ندارند، بلکه لذت ناشی از هیجان این کار را دوست دارند.
اختلال آتش‌افروزی
آتش‌افروزی نیز مانند دزدی به خاطر تخلیه‌ی هیجانات و احساسات فروخورده و کسب لذت صورت می‌گیرد. کودکان دارای این اختلال قصد آسیب‌رساندن به کسی را ندارند.
خجالتی‌بودن
کودک خجالتی معمولاً آرام و سربه‌زیر است و نوعی انزوا را نیز تجربه می‌کند. این کودکان معمولاً بسیار کم‌حرف هستند و در صورت صحبت‌کردن، صدایی بسیار ضعیف دارند. به‌علاوه، ترجیح می‌دهند بیشتر تنها یا فقط در جمع اعضای خانواده باشند و از روبه‌روشدن با دیگران گریزان هستند. این اختلال جزو مواردی است که رفتار والدین در ایجاد آن بسیار مؤثر است؛ رفتارهایی مثل مقایسه‌ی کودک با دیگر کودکان هم‌سن و سال او، انتقاد دائمی از او و... .
ترسو بودن
کودکان دارای این اختلال افرادی بسیار محتاط و محافظه‌کار هستند. این کودکان نه‌تنها از آسیب‌دیدن خود می‌ترسند، بلکه از آسیب‌رساندن به دیگران هم هراس دارند. این اختلال نیز بیشتر از نوع رفتار والدین نشئت می‌گیرد. معمولاً والدین این کودکان نیز خود دارای چنین اختلالی هستند.
آب‌زیرکاه بودن
این اختلال از نوعی کمبود توجه و کمبود عاطفی نشئت می‌گیرد. کودکان دارای این اختلال تلاش می‌کنند توجه و محبتی که خودشان به دست نیاورده‌اند، نصیب دیگران نیز نشود یا آن را از راه‌های نامناسب از آن خود کنند. معمولاً هم با زیرنظرگرفتن و تخریب دیگران این کار را انجام می‌دهند.
تشخیص اختلالات رفتاری در کودکان
تشخیص برخی اختلالات رفتاری در کودکان سریع‌تر و راحت‌تر انجام می‌شود و برخی دیگر خیر. ممکن است برخی اختلالات در ابتدا مسائلی پیش افتاده به نظر برسند که به‌زودی برطرف می‌شوند، اما بهتر است با این ذهنیت هیچ اختلال و رفتار خارج از نرمی از همان ابتدا سرسری تلقی نشود تا پیش از مزمن‌شدن و حاد‌شدن آن، به ریشه‌یابی و رفع آن پرداخته شود. روش‌های متفاوتی برای تشخیص اختلالات رفتاری در کودکان وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها مراجعه به پزشکان و متخصصان این حوزه است. پزشکان نیز معمولاً با انجام روش‌های زیر به تشخیص اختلال می‌پردازند:
- مشاهده‌ی کودک و بررسی رفتار او؛
- انجام مصاحبه‌ی عمیق با والدین و کودک؛
- استفاده از پرسش‌نامه‌های استاندارد در این زمینه.
علل اختلالات رفتاری در کودکان
هر مشکل و اختلالی علتی دارد. همان‌طور که تشخیص برخی اختلالات رفتاری در کودکان سریع‌تر و راحت‌تر انجام می‌شود، کشف علل برخی از این اختلالات نیز ممکن است ساده باشد و برخی دیگر به بررسی عمیق‌تر نیاز داشته باشند. در این میان، برخی اختلالات رفتاری در کودکان از یک علت ناشی می‌شوند و برخی دیگر علت‌های مختلفی دارند. در بررسی علل اختلالات رفتاری در کودکان، چند علت کلی و مهم وجود دارند که عبارت اند از:
- مشکلات ژنتیکی و بیوشیمیایی؛
- مشکلات فرهنگی و اجتماعی؛
- مشکلات خانوادگی و محیطی؛
- شکست‌ها و تجربه‌های اکتسابی نامطلوب.
کنترل و درمان اختلالات رفتاری در کودکان
گام مهم بعد از تشخیص نوع اختلال یا اختلالات رفتاری در کودکان، کنترل و درمان آن‌ها است. باید به این نکته توجه داشت که هر کودک الزاماً فقط دارای یک مشکل نیست و ممکن است دارای چند اختلال به‌طور هم‌زمان باشد. درمان اختلالات رفتاری در کودکان به نوع اختلال آن‌ها بستگی دارد. اما نکته مهم این است که در طی مسیر درمان ممکن است کودک گاهی خسته شود و از ادامه‌ی درمان سر باز بزند؛ اینجا نقش خانواده از هرچیزی پررنگ‌تر و مهم‌تر است. در طول درمان، صبر، همراهی و تشویق کودک به تلاش و ادامه‌ی درمان و سرزنش‌نکردن او جزو مهم‌ترین نکات است. به‌طور کلی به‌کارگیری روش‌های زیر، البته با توجه به نوع اختلال رفتاری در کودک، می‌تواند به درمان اختلال کمک کند:
- روان‌درمانی کودک؛
- دارودرمانی.
- روان‌درمانی خانواده؛
- آموزش کنترل رفتار به پدر و مادر؛
- برگزاری برنامه‌های اجتماعی و جمعی کنترل‌شده؛
- برگزار جلسات مشاوره منظم با پزشک تا رفع کامل اختلال؛
سخن آخر
امروزه با بیشترشدن فشار زندگی به دلیل عوامل مختلف، پیشرفت تکنولوژی و تأثیر نفوذ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی که هرلحظه رو به افزایش است، متأسفانه اختلالات رفتاری در کودکان شایع‌تر شده است. درنتیجه والدین نباید این اختلالات را مایه‌ی شرمندگی بدانند و با نادیده‌گرفتن و پنهان‌کاری، مانع شناسایی و درمان به‌موقع آن‌ها شوند. اختلالات رفتاری نیز مانند بیماری‌های جسمی نیاز به رسیدگی دارند، وگرنه عواقب جبران‌ناپذیری خواهند داشت.