ادبیات کودک عبارت است از نوشتهها و سرودههایی که ارزش ادبی یا هنری دارند و مخاطب آن نیز کودکان هستند. احساس لذت، ایجاد نگرشهای مثبت نسبت به فرهنگ خود و دیگران، به دست آوردن تجربههای مختلف، درک جایگاه و موقعیتهای مختلف و تشویق به تلاش و امیدواری از جمله مهمترین ویژگیهای ادبیات کودک به حساب میآیند. انتخاب کتاب مناسب برای کودکان نقش بسیار مهمی در رشد و پرورش زبانی، شناختی، عاطفی، شخصیتی و اجتماعی آنها ایفا میکند. خانواده در حقیقت یک پل ارتباطی بین کودک و کتاب است، به همین دلیل شناخت ادبیات کودک و انتخاب کتاب مناسب سن آنها، از مواردی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرند. در این مقاله قصد داریم به شناخت و نقش ادبیات کودک در کتاب درسی و در کل به ویژگیهای ادبیات کودک بپردازیم.
تاریخچه و شناخت ادبیات کودک
ادبیات کودک ابتدا با بهوجود آمدن مفهوم کودکی، در اروپا پدیدار شد. اولین کسی که در اروپا به مفهوم کودکی پرداخت، فیلیپ آریس بود و بعد از او جان لاک و ژان ژاک روسو به آن پرداختند. در نهایت اولین کتاب ادبیات کودک در سال 1762 توسط ژان ژاک روسو با نام "کتاب امیل" منتشر شد. از آن زمان به بعد اروپاییان به تدریج افکار سنتی خود را کنار گذاشتند و دید دیگری نسبت به کودک و دورهی کودکی پیدا کردند. کلمهی ادبیات کودک به صورت مستقل برای نخستین بار در نیمهی دوم قرن 18 میلادی و نوشتههای غربی دیده شد که بعد از آن افراد زیادی به جمعآوری کتابها، داستانها و روایتهای شفاهی روی آوردند. در نهایت در قرن 19 هانس کریستین اندرسن کتابهایی برای کودکان نوشت که الهام گرفته از افسانهها و داستانهای قدیمی بود. امروزه نیز از هانس کریستین اندرسن به عنوان پدر ادبیات کودک در دنیا یاد میشود. در اوایل قرن 20 در فرانسه نیز اولین کتاب تصویری برای کودکان به چاپ رسید. به دلیل همین تحولات به وجود آمده در قرن بیستم، به ویژه بعد از جنگ جهانی دوم، در این شاخه از ادبیات، پیشرفت و رشد چشمگیری داشت و به چنان درجهای از رشد و خلاقیت هنری و ادبی رسید که موجب کسب اعتبار در ادبیات جهان شد. امروزه ادبیات کودک یکی از شاخههای ادبی به حساب میآید که اهمیت بسیاری دارد. در ایران نیز بعد از انقلاب مشروطه و همچنین بعد از سال 1280 به کودک و دوران کودکی توجه بیشتری شد، تا اینکه از سال 1335 کتابها و آثار ادبی زیادی برای کودکان منتشر شد. ادبیات کودک در همهی کشورها از جمله ایران، ابتدا با ادبیات شفاهی شروع شد و سالها طول کشید تا به کتب متنی تبدیل شود.
ساختار و ویژگیهای ادبیات کودک
بیان زیباییها و تأثیرات عاطفی بر کودکان یکی از اهداف ادبیات کودک به شمار میرود. در آثار ادبی به خصوص این شاخه از ادبیات، بحث زیباییشناسی از اهمیت بیشتری برخوردار است. منظور از زیباییشناسی همان زیبایی نیست، بلکه ارزشهای هنری، تخیل و نحوهی روایت مد نظر است. در بین کتابهایی که برای کودکان نوشته میشود، کتابهایی وجود دارد که با هدف آموزش مستقیم منتشر میشوند. در این کتب علاوه بر محدود کردن دنیای کودکان، به آموزشهایی دربارهی بایدها و نبایدها پرداخته شده که زبان و تصاویرشان ارزش هنری و ادبی ندارند. به همین دلیل در انتخاب کتاب برای کودکان باید به تمامی ارزشهای ادبیات توجه شود. یک کتاب خوب باید محتوای لذتبخش، متناسب با درک و توانایی کودک و شامل اطلاعات جدیدی از جهان باشد. در کل آثار ادبی ویژهی کودکان دارای سه ویژگی مهم هستند: 1- این متنها با بیان، درک زبان نوشتاری، تخیل و تجربیات کودکان و نوجوانان تناسب دارند و به همین دلیل برای هر ردهی سنی از موضوعات متناسب با فهم و درک آنها استفاده میشود. 2- از آنجا که مهمترین سالهای شکلگیری شخصیت و پرورش احساسات و افکار در دوران کودکی و نوجوانی است، این آثار نه تنها باید باعث رشد شخصیتی مخاطب خود شوند، بلکه باید ناامیدی، بدبینی و خودپسندی را نیز از آنها دور کنند. 3- در ادبیات کودک، اهمیت تصاویر همانند نوشتهها است که به وسیلهی آنها بخشی از پیام خود را به مخاطب میفهماند. به همین دلیل کتب تصویری که فاقد متن هستند، برای خردسالان ارزش و اهمیت زیادی دارند.
نقش ادبیات کودک در کتاب درسی
شروع رشد عقلانی، جسمانی و فرهنگی افراد از دورهی کودکی آغاز میشود. از این رو آموزش و پرورش یکی از مهمترین نهادهایی است که نقش بسیار مهمی در پرورش کودکان ایفا میکند و برای تحقق یافتن اهداف خود از کتب و برنامههای درسی استفاده میکند. به همین دلیل محتوای کتابهای آموزشی باید مطابق با اصول و اهداف، نیازها و علایق مخاطبان، پیشرفت علمی، کاربرد آنها در زندگی دانشآموزان و ... انتخاب شود. از آنجا که کودکان و نوجوانان معمولاً در برابر روشهای مستقیم مانند نصیحت کردن، مقاومت میکنند و گاهی واکنش منفی از خود نشان میدهند، تدوینکنندگان آثار ادبی در کتابهای درسی از روشهای غیرمستقیم نظیر داستان، شعر و ... برای بیان مفاهیم مورد نظرشان استفاده میکنند. استفاده از گونههای مختلف ادبیات کودک و نوجوان برای بیان مفاهیم مختلف موضوع مهمی است که باید در تدوین کتابهای درسی در نظر گرفته شود.
روز ملی ادبیات کودک و نوجوان در ایران
18 تیر1392 توسط شورای فرهنگی انقلاب به مناسبت سالروز درگذشت مهدی آذر یزدی روز ملی ادبیات کودک و نوجوان نام گرفت. آذر یزدی اولین کسی بود که برای کودکان و نوجوانان ایران نوشت. مجموعه کتابهای قصههای خوب برای بچههای خوب که در آن داستانهای کهن به روایت کودکانه بازنویسی شدهاند یکی از دلایلی است که به او عنوان پدر ادبیات کودک و نوجوان را دادهاند. از دیگر آثار او می توان به بافنده داننده، بچه آدم، پنج افسانه، حق و ناحق، خیر و شر، ده حکایت از زبان زبانبستهها، شعر قند و عسل، حکایت پشه و زنبور عسل و گاو، قصهها و مثلها، قصههای تازه از کتابهای کهن برای کودکان، گلستان و ملستان، گربه ناقلا، مرد و نامرد، هشت بهشت، مثنوی بچه خوب، لبخند، خاله سوسکه، خاله قورباغه و گربه تنبل اشاره کرد. مهدی آذر یزدی در سال 1343 به دلیل نوشتن مجموعهی قصههای خوب برای بچههای خوب برندی جایزه نوبل از یونسکو شد.
سخن آخر
دوران کودکی، دورهای بسیار حساس و مهم در زندگی افراد است که جایگاه انسان در بزرگسالی کاملاً به این دوره بستگی دارد. کتابها و آثار ادبی تأثیر بسیار زیادی بر شخصیت کودکان میگذارد، به همین دلیل نمیتوان نقش ادبیات کودک در کتاب درسی را نادیده گرفت. این امر با شناخت ادبیات کودک قابل انجام است. بنابراین در منابع آموزشی باید تمامی ویژگیهای ادبیات کودک رعایت شوند تا آنها را به خواندن مشتاق کند.