کودک برای آن‌که بتواند در جامعه به زندگی خود ادامه دهد، نیازمند تعلیم و تربیت است. او باید مهارت‌های لازم برای زندگی کردن را یاد بگیرد. بعد از خانواده، مدرسه و معلم از ارکان اصلی تربیت به حساب می‌آیند. کودک بخشی از زمان خود را در مدرسه و در کنار معلم سپری می‌کند. بنابراین نقش معلم در تربیت دانش‌آموزان خیلی پراهمیت است. کودکان شما در مدرسه، مهارت‌های مهم زندگی مانند: مسئولیت‌پذیری، کارگروهی و ... را از معلم خود می‌آموزند. به همین دلیل شغل معلمی یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین شغل‌ها در جامعه‌ی بشری به شمار می‌آید. در این مقاله قصد داریم به تأثیر و نقش معلم در پیشرفت تحصیلی و تربیتی دانش‌آموزان و ویژگی‌های معلم اثربخش بپردازیم.
نقش معلم در تربیت دانش‌آموزان
همان‌طور که می‌دانید پایه و اساس همه‌ی جوامع، به تعلیم و تربیت افراد آن بستگی دارد. عوامل درونی و بیرونی زیادی بر شکل‌گیری شخصیت افراد تأثیرگذارند. همه‌ی این عوامل در تربیت کودک و شکل‌گیری شخصیت، در نوع خود اهمیت دارند، اما در بین همه‌ی آن‌ها خانواده و مدرسه بیشترین نقش را دارند. در مدرسه، معلم اثربخش در تربیت کودک مسئول است و رفتارش بر شخصیت کودک تأثیر بسیار زیادی می‌گذارد، زیرا رابطه‌ی کودک با معلم باطنی و معنوی است. از آن‌جایی که دانش‌آموزان از رفتار و اخلاق دبیران الگوبرداری می‌کنند، دبیر باید در رفتار خود با دانش‌آموزان، مدرسان دیگر، مدیر، سرایدار مدرسه و ... بسیار دقت کند. کودک حتی از رفتارهای معلم سرکلاس، رعایت عدالت، نظم، وقت‌شناسی، ادب، مهربانی و ... درس می‌گیرد. در نتیجه نقش معلم در تربیت دانش‌آموزان، نقشی اساسی است که در صورت توجه نکردن به آن می‌تواند صدمه‌ی زیادی به آینده فرزندانمان بزند.
نقش معلم در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان
از آن‌جایی که معلم دائماً با دانش‌آموز تماس دارد، از توانایی‌ها، نقاط ضعف و قوت، نیازها، مهارت‌ها و آرزوهای آن‌ها آگاه است. معلم اثربخش می‌تواند با شناخت و پرورش هرکدام از توانایی‌های دانش‌آموزان، اشتیاق آن‌ها را به مطالعه بیشتر کند. نقش معلم در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بسیار پررنگ است. او می‌تواند با مشاوره در بحث هدایت تحصیلی و به کارگیری روش‌های نوین و کاربردی آینده‌ی آن‌ها را تضمین کند. دانش‌آموزانی که معلمشان را دوست دارند معمولاً زمان بیشتری برای مطالعه می‌گذارند و همیشه برای کسب رضایت دبیر در تلاشند. از طرفی دانش‌آموزانی که ارتباط خوبی با دبیرشان ندارند معمولاً دچار ضعف تحصیلی شده و تمایلشان را به مطالعه از دست می‌دهند.
ویژگی معلم اثربخش
معلم و دانش‌آموز دو رکن اصلی در آموزش و پرورش به شمار می‌آیند. تدریس کردن نه تنها یک شغل بسیار حساس و ظریف است بلکه ایفای نقش در این حرفه کار هرکسی نیست. معلم خوب می‌تواند هر فرد واجد شرایطی باشد که در حوزه‌ی تربیتی فعالیت کرده و قصد دارد به موفقیت‌های زیادی در تدریس برسد. پژوهشگران معتقدند اولین و مهم‌ترین پیش‌نیاز در حرفه‌ی معلمی، علاقه به تدریس است و تا زمانی که شخص به تدریس علاقه نداشته باشد، در تضمین موفقیت و پیشرفت دانش‌آموزانش ناتوان خواهد بود. البته برای پیشرفت دانش‌آموزان تنها علاقه‌ی معلم کفایت نمی‌کند، بلکه دانش‌آموزان نیز باید به درس خواندن علاقه داشته باشند. معلمی که به تدریس علاقه دارد ولی نسبت به دانش‌آموزانش بی‌تفاوت است، کلاسش اغلب سرد و خسته کننده است. ویژگی‌های یک معلم اثربخش و تأثیرگذار عبارت‌اند از:
- توانایی جذب دانش‌آموزان به مطالب کلاس
- علاقه به تدریس
- شناخت، درک و پرورش مهارت‌های فکری
- انعطاف‌پذیری در امر آموزش و پرورش
- مسئولیت پذیری بالا در یادگیری مسائل
- یادگیری مداوم و آگاه بودن به جدیدترین مطالب آموزشی
- استفاده از روش‌های تدریس نوین و کاربردی
- انعطاف داشتن در دادن فرصت‌های یادگیری به دانش‌آموزان
نقش معلم در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان به چه عواملی بستگی دارد؟
بومی بودن، همزبانی، اشتراک رأی، نگرش شغلی و برنامه‌ریزی معلم از جمله عواملی هستند که در ایفای نقش معلم تأثیر می‌گذارند. بومی بودن و همزبانی معلم از جمله عوامل فرهنگی محسوب می‌شوند که بر کارایی آن‌ها تاثیرگذارند. معلمان بومی از آن‌جایی که با فرهنگ دانش‌آموزان آشنایی بیشتری دارند علاوه بر اینکه بهتر می‌توانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند، از نظر سیاسی، مذهبی، اخلاقی و ... نیز عقاید مشترک با آن‌ها دارند. هم‌نظر بودن و اشتراک رأی داشتن یکی از عوامل مثبت دیگر در کارایی معلمان به حساب می‌آید. البته الزام و ضرورتی برای این کار وجود ندارد ولی در صورت هم رأی بودن تأثیر بیشتری بر روی دانش‌آموزان خواهند داشت. یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر کارایی معلم در تربیت کودک، نگرش شغلی است. به این صورت که دیدگاه معلم نسبت به شغل خود می‌تواند بر خصوصیات او مانند: رضایت یا عدم رضایت و بی‌تفاوتی نسبت به شاگردان تاثیر بگذارد. آخرین و مهم‌ترین عامل در کارایی معلم نیز نحوه‌ی تدریس و برنامه‌ریزی او برای درس دادن است. به‌روز بودن معلم، آگاهی داشتن از مطالب روز و جایگزین کردن روش‌های تدریس جدید با روش‌های قدیمی می‌توانند شاخص خوبی برای ارزیابی دبیران باشد.
سخن آخر
تعلیم و تربیت به مجموعه‌ای از تلاش‌ها، فرصت‌ها، امکانات، اقدامات و برنامه‌ریزی‌هایی گفته می‌شود که از بدو انعقاد نطفه تا آخرین روزهای زندگی به منظور شکوفایی استعدادها و توانایی‌ها برای رسیدن به یک هدف نهایی انجام می‌گیرد. تربیت کودک ابتدا در خانواده شکل می‌گیرد و سپس در مدرسه تکامل می‌یابد. البته عوامل بیرونی و درونی زیادی بر تربیت کودک تأثیر می‌گذارد ولی مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عامل بعد از خانواده، نقش معلم است. بنابراین یک معلم باید نسبت به وظایف خود در تعلیم و تربیت کودک واقف باشد و به شغل خود تنها به عنوان یک منبع درآمد نگاه نکند. البته باید گفت تأثیر نقش معلم در تربیت و پیشرفت تحصیلی موفقیت دانش‌آموزان بدون همکاری والدین و خود دانش‌آموز با معلم حاصل نمی‌شود. در واقع دبیر با انجام دادن فعالیت‌ها و وظایف خود نیمی از فرایند پیشرفت را پیش می‌برد و خانواده با حمایت و همدلی می‌تواند در کنار او برای تحقق هدف آموزش قدم بردارد.