طبق آمار اعلام شده از زمان شروع بیماری کرونا در کشور، میزان ترک تحصیل در ایران به شدت افزایش یافته است. این مطالعات همچنین نشان می‌دهند که آمار ترک تحصیل دختران بیش از پسران است. متأسفانه از زمان شیوع کرونا در کشور و غیرحضوری شدن مدارس، وضعیت تحصیلی کودکان و نوجوانان بسیاری تحت تأثیر شرایط قرنطینه قرار گرفت. به گونه‌ای که آمار رسمی در برخی مناطق خبر از چند برابر شدن ترک تحصیل در ایران می‌دهد. از طرفی ترک تحصیل دختران عشایر نیز به یکی دیگر از نگرانی‌های جوامع در حال توسعه تبدیل شده است. اما علل ترک تحصیل دانش‌آموزان عشایری و روستایی چیست؟ چرا ترک تحصیل در دختران بیش از پسران است؟ برای اطلاع از دلایل بازماندگی از تحصیل با ما همراه باشید.
آمار ترک تحصیل دانش‌آموزان در برخی مناطق کشور
حسنعلی اصغری مدیر کل آموزش و پرورش استان قزوین از اولین کسانی بود که آمار بازماندگان از تحصیل را در اعلام کرد. اصغری در این باره می‌گوید: در سطح استان قزوین متأسفانه 2 هزار محصل بازمانده از تحصیل داریم که از این آمار 1227 در دوره‌ی متوسطه و 773 نفر در مقطع ابتدایی هستند. 527 نفر از این دانش‌آموزان باید از پایه‌ی ششم به هفتم و 700 نفر از نهم به دهم می‌رفتند که متأسفانه هیچ کدام برای ثبت‌نام اقدام نکردند. احمد اسکندری نسب مدیر کل آموزش و پرورش استان کرمان درباره‌ی آمار بازماندگان از تحصیل گفت: 4 هزار و 510 دانش‌آموز در دوره‌ی متوسطه ترک تحصیل کردند. 3 هزار و 677 نفر از بین 65 هزار کودک 7 ساله نیز برای ثبت‌نام در مقطع ابتدایی مراجعه نکرده‌اند. کوروش مودت مدیر کل آموزش و پرورش استان خوزستان گفت: در استان خوزستان متأسفانه 4 هزار و 500 دانش‌آموز از تحصیل بازماندند که بیشترین آمار مربوط به ترک تحصیل دختران است. در سال گذشته نیز 11 هزار محصل بازمانده از تحصیل داشتیم که 5 هزار و 300 نفر آن‌ها را شناسایی کردیم. در بین این آمار نیز توانستیم بیش از 2 هزار و 700 نفر را تحت پوشش قرار دهیم. اما به بقیه‌ی آن‌ها دسترسی نداشتیم. یکی از استان‌هایی که میزان ترک تحصیل کودکان در آن بیش از سایر استان‌ها افزایش یافته، استان خراسان است. مسئولان استان خراسان اعلام کردند که آمار دانش‌آموزانی که به مدرسه نمی‌روند 3 برابر افزایش یافته است. قاسمعلی خدابنده مدیر کل آموزش و پرورش استان خراسان رضوی در این باره می‌گوید: متأسفانه در استان خراسان رضوی با آمار 40 هزار نفری دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل مواجه شدیم. در سال گذشته آمار ترک تحصیل در سطح استان 11 هزار بود اما این آمار امسال به 40 هزار نفر رسیده است. وضعیت ترک تحصیل در این استان به شدت نگران کننده است. ما در صالح‌آباد بیشترین آمار بازمانده از تحصیل را داریم.
تنها نیمی از آمار جمعیت ترک تحصیل در ایران به مدرسه بازگشتند
با این که بخشی از دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل توسط مدیران مدارس شناسایی و با پیگیری آن‌ها توانستند به چرخه‌ی آموزش برگردند. اما همچنان آمار ترک تحصیل در ایران به شدت بالاست. به گفته‌ی مدیر کل آموزش و پرورش استان قزوین 773 هزار محصل لازم‌التعلیم زیر 11 سال شناسایی شدند که 360 نفرشان دختر و 443 نفر پسر هستند. اما از این تعداد تنها توانستیم 125 نفر را به چرخه‌ی آموزش برگردانیم. در استان کرمان نیز اسکندری نسب گفت: از بین 4 هزار و 510 دانش‌آموز بازمانده از تحصیل تنها 2 هزار و 260 نفر را جذب تحصیل کردیم و همچنان 2 هزار و 250 نفر دیگر باقی مانند.
علل ترک تحصیل دانش‌آموزان روستایی
دلایل بسیاری برای ترک تحصیل دانش‌آموزان ذکر شده اما مهم‌ترین آن‌ها شامل: مشکلات اقتصادی، تعصبات فرهنگی و دسترسی نداشتن به مدرسه است. این 3 مورد از جمله مواردی هستند که مسئولین مدام به آن‌ها اشاره می‌کنند و بر روی آن‌ها تأکید دارند. حتی رضوان حکیم‌زاده معاون آموزش ابتدایی آموزش و پرورش نیز درباره‌ی این مسئله می‌گوید: برخی از محصلان به دلیل مشکلات اقتصادی درگیر کار هستند. در اغلب موارد نیز تعصبات خانوادگی و مسائل فرهنگی به خصوص در مناطق مرزی کشور از دلایل ترک تحصیل دختران محسوب می‌شوند. بخشی از آمار ترک تحصیل در ایران نیز مربوط به اتباع بیگانه است. در سال گذشته آمار کودکان بازمانده از تحصیل 140 هزار نفر اعلام شد که از بین آن‌ها تنها 34 هزار نفر با تلاش راهبران آموزشی و مسئولان توانستند به چرخه‌ی آموزشی برگردند. مدیر کل آموزش و پرورش استان‌ها نیز همین موراد را دلایل ترک تحصیل دانش‌آموزان معرفی کرد. در حالی که کارشناسان آموزشی این موارد را قبول ندارند و دلیل اصلی ترک تحصیل کودکان را ضعف مدیریتی در نظام آموزش و پرورش کشور می‌دانند. زهرا امت علی از کارشناسان آموزشی درباره این مسئله می‌گوید: در اغلب گزارشاتی که هر ساله از سوی دستگاه‌های دولتی و نظارتی در رابطه با علل ترک تحصیل دانش‌آموزان روستایی و عشایری منتشر می‌شود، سه عامل: تعصبات فرهنگی، صعب‌العبور بودن برخی مناطق و مسائل اقتصادی از دلایل اصلی ترک تحصیل بچه‌ها معرفی می‌شوند. متأسفانه مسئولین با پررنگ جلوه دادن این سه مورد سعی در شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت دارند و عوامل بیرونی را عامل رشد آمار ترک تحصیل در ایران می‌دانند. وی افزود: این در حالی است که آموزش و پرورش باید توضیح دهد آیا برای تعصبات فرهنگی که از تحصیل دختران جلوگیری می‌کنند، اقدامی انجام داده است؟ اغلب والدینی که در این یک دهه‌ی اخیر مانع ادامه تحصیل کودکانشان شدند در همین نظام آموزشی تحصیل کرده‌اند. این مسئله نشان‌دهنده‌ی وجود نقص جدی در اقناع و تربیت افراد در نظام آموزش و پرورش کشور است. با استناد به این موضوعات می‌توان دریافت که آموزش و پرورش هیچ اقدام مثبتی جهت تغییر عقاید در این استان‌ها ایجاد نکرده است یا در انتخاب مکان مدرسه دچار خطای جدی هستند. زیرا همچنان بسیاری نقاط کشور و استان‌ها مدرسه ندارند.
آمار ترک تحصیل دختران بیش از پسران
براساس آمارهای رسمی اعلام شده از دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل، تعداد دختران بسیار بیشتر از پسران بوده است. این آمار در دوره‌ی متوسطه‌ی دوم بسیار بیشتر است. حکیم‌زاده دلیل این اختلاف معنادار در ارقام را مسائل فرهنگی و تعصبات خانوادگی می‌داند. مودت مدیر کل آموزش و پرورش استان خوزستان نیز درباره‌ی این مسئله گفت: در خوزستان نیز آمار دختران بازمانده از تحصیل بسیار بالا است. اما استاندارد و دولت به منظور رسیدگی به این مشئله اعتباراتی داده‌اند و چندین دستگاه دیگر در راستای شناسایی و بازگرداندن محصلان بازمانده از تحصیل به ما کمک می‌کنند. زهرا امت علی در این باره می‌گوید: آمار نیم‌درصد غیرواقعی است و بدون شک ترک تحصیل دختران با استناد به آمار منتشر شده توسط آموزش و پرورش استان‌ها بیش از پسران است. در اغلب موارد آیین‌نامه‌های داخلی آموزش و پرورش یا نوع استخدام معلمان هم مانع از ادامه تحصیل دختران می‌شود. به عنوان مثال: در سال گذشته روستای قبله‌ی کوهدشت، دلیل ترک تحصیل 14 دانش‌آموز دختر را نبود معلم برای دختران و مدرسه برای آن‌ها عنوان کرده است. زیرا در این روستا تنها یک مدرسه وجود دارد و آن هم پسرانه است. آموزش و پرورش منطقه پیشنهاد داده بود که دختران به روستای همسایه بروند. اما خانواده‌ها مخالفت کردند و گفتند: ترجیح می‌دهیم دختران ما در همین مدرسه‌ی پسرانه درس بخوانند زیرا همه‌ی ما قوم و خویش هستیم و یکدیگر را می‌شناسیم. رضا زینی‌وند مدیر کل آموزش و پرورش استان لرستان در این باره می‌گوید: متأسفانه کلاس‌های مختلط با بخشنامه‌ی وزارتی در تضاد است که مانع این اتفاق می‌شود. این مسئله برای روستاها و شهرستان‌های دیگر نیز مشابه همین مورد است.
علل ترک تحصیل دانش‌آموزان عشایری
ترک تحصیل در دوره‌ی ابتدایی به ویژه برای دختران عشایری از دیگر مسائل نگران کننده است که از علل آن می‌توان به استفاده از دختران به عنوان نیروی کمکی برای خانواده‌ها و ازدواج زودرس آن‌ها اشاره کرد. البته در کنار فقر فرنگی، کمبود امکانات و فضای آموزشی نیز از موارد تأثیرگذار در این موضوع به شمار می‌روند. حکیم‌زاده درباره‌ی این مسئله می‌گوید: از جمله اقداماتی که در راستای ارتقای عدالت آموزشی برای دانش‌آموزان عشایری صورت گرفته می‌توان به تصویب اساسنامه‌ی مدارس عشایری، تصویب آیین‌نامه‌ی کلاس‌های چندپایه و تفاهم‌نامه‌ی تقسیم کار ملی اشاره کرد. محمدرضا سیفی مدیر کل دفتر توسعه‌ی عدالت آموزشی و آموزش عشایر وزارت آموزش و پرورش گفت: به دفعات زیاد در نظام آموزشی کشور به مسئله‌ی عدالت آموزشی اشاره شده و پیگیری‌ها به منظور توسعه‌ی دفتر آموزشی و عشایری از دو سال قبل آغاز شده است. سیفی درباره‌ی ترک تحصیل در دوره‌ی ابتدایی دختران عشایر گفت: متأسفانه دختران عشایری بعد از به پایان رساندن دوره‌ی ابتدایی ترک تحصیل می‌کنند که از مهم‌ترین دلایل بازماندگی از تحصیل دختران عدم زیرساخت‌های لازم برای تحصیل آن‌ها است. نمی‌توان برای یک دختر عشایری دبیرستان تأسیس کرد. بلکه در صورت احساس امنیت از طرف والدین، دانش‌آموز به مدرسه فرستاده می‌شود. سیفی افزود: در اساسنامه‌ی مدارس عشایری تأکید شده که به منظور جلوگیری از توقف یا ترک تحصیل محصلان به خصوص دختران باید فرصت‌های آموزشی برای آن‌ها فراهم و دسترسی آسان برای یادگیری آسان ایجاد شود. به همین دلیل اساسنامه باید بررسی شود. مدیر کل دفتر توسعه‌ی عدالت آموزشی و آموزش عشایر وزارت آموزش و پرورش با اشاره به آمار 50 درصدی ترک تحصیل دختران عشایر در دوره‌ی ابتدایی بیان کرد: برای کاهش آمار بازماندگان از تحصیل در مناطق عشایری می‌توان سرویس ایاب زهاب برای آن‌ها فراهم کرد. با این کار طبیعتاً پوشش تحصیلی دختران بیشتر خواهد شد. همچنین در این راستا به دفعات تأکید شده که معلمان بی‌کیفیت را برای مناطق محروم و باکیفیت را برای نقاط باکیفیت ارسال می‌کنند. این موضوع متأسفانه موجب تنزل کیفیت آموزش در مدارس عشایری و روستایی خواهد شد. زیرا اضلاع ناقص یادگیری مانند: نیروی انسانی و تجهیزات تلاقی می‌یابند و مشکلات بیشتری را ایجاد می‌کنند. وی در ادامه گفت: متأسفانه نبود زیرساخت‌های لازم از اهمیت بالایی برخوردار است و از طرف دیگر عقاید و تفکرات عشایری و نقش دختران در روند تولیدات گیاهان، لبنیات، فرش و ... منجر به ترک تحصیل آن‌ها می‌شود. برای این مسائل باید چاره اندیشی کرد.
امکانات مورد نیاز برای دانش‌آموزان عشایری
سیفی با اشاره به این که برای هر 9 هزار دانش‌آموز عشایری فقط یک مراقب بهداشت وجود دارد گفت: تأمین نیروی کارآمد برای مدارس عشایری از اهمیت بالایی برخوردار است. این در حالی است که حتی تعداد سرباز معلم‌ها نیز کاهش یافته است. وی افزود: یکی دیگر از مواردی که بسیار مورد توجه کودکان عشایری قرار می‌گیرد، عدم تناسب مطالب کتب درسی با شیوه‌ی زندگی آن‌ها است. مطابق با ماده‌ی 8 اساسنامه‌ی مدارس عشایری محتوای کتب درسی باید متناسب با زندگی آن‌ها باشد. از طرفی عدم توانایی مالی برای خرید کتب درسی نیز مانع از ادامه تحصیل دانش‌آموزان عشایری شده است. سیفی ادامه داد: پوشش تحصیلی فقط عدالت آموزشی نیست. بنابراین نباید پوشش تحصیل دختران عشایر را با عدالت آموزشی اشتباه گرفت. عدالت آموزشی در حقیقت به منظور کیفیت‌بخشی به محتوا و آموزش است. شرایط عشایر به علت پیچیدگی‌ها و مسیر کوچ متفاوت است. سیستم آموزشی کشور باید به منظور جلوگیری از ترک تحصیل دختران عشایری امکانات و خدمات کافی در اختیار آن‌ها قرار دهد.
سخن آخر
متأسفانه نظام آموزشی کشور با نقص‌های جدی بسیاری به ویژه برای مدارس روستایی و عشایری مواجه است. بیشترین آمار ترک تحصیل در ایران نیز مربوط به مناطق محروم و عشایری است که هر ساله بیشتر می‌شود. بنابراین وزارت آموزش و پرورش باید به جای پررنگ کردن علل بیرونی ذکر شده در متن، به دنبال راه‌حلی مناسب و کاربردی برای این موضوع باشد.