با توجه به شرایط و رده‌ی سنی کودکان، روش‌های آموزشی مستقیم و غیرمستقیمی پیشنهاد شده‌اند. در میان این روش‌ها، بازی کردن بهترین روش آموزش غیرمستقیم است که در مهدهای کودک نیز به کار گرفته می‌شود. بازی کردن یکی از نیازهای کودکان است که نقش مهمی در رشد جسمی، حرکتی و تربیتی آن‌ها دارد. فرزندان ما تا 2 سالگی همه‌ی اشیاء اطراف را با دست و یا دهان لمس می‌کنند. بنابراین اسباب‌بازی کودکان کمک زیادی به آموزش آن‌ها می‌کند. والدین با آگاهی از تأثیر اسباب‌بازی در رشد کودک و تهیه‌ی اسباب‌بازی‌های کاربردی برای آن‌ها می‌توانند زمینه‌ی رشد را فراهم کرده و آموزش‌های متعددی به فرزندانشان دهند.
انواع اسباب‌بازی
به طور کلی اسباب‌بازی کودکان به دو دسته‌ی سازمان‌یافته و سازمان‌نیافته تقسیم می‌شوند؛ اسباب‌بازی‌های سازمان یافته مثل جغجغه برای هدف مخصوصی طراحی و ساخته می‌شوند. اما اسباب‌بازی‌های سازمان نیافته و ساختنی مثل خمیر بازی، عروسک و ... به پرورش خلاقیت کودکان کمک می‌کنند. با این نوع وسایل فرزندان با اشکال هندسی گوناگون آشنا می‌شوند و مهارت‌های حرکتی‌شان را تقویت می‌کنند.
تأثیر اسباب بازی در رشد کودک
بازی کردن یکی از اصلی‌ترین خصوصیات یک کودک است. او حین بازی، احساساتش را بروز می‌دهد و فشارهای روانی خود را تخلیه می‌کند؛ به شناخت خوبی از خود و جهان اطرافش می‌رسد و برای مشکلاتش راه حل ارائه دهد. افرادی که در کودکی مهارت حل مسئله و خلاقیت را تجربه کرده باشند، در بزرگسالی و حل مشکلات پیچیده موفق‌ترند. بسیاری از مهارت‌های دست‌ورزی، به وسیله‌ی بازی کردن در کودکان تقویت می‌شود. همچنین اسباب‌بازی به تقویت گفتار، مهارت‌های زبانی کودکان، برقراری ارتباط و کار گروهی در آن‌ها کمک می‌کند. کودکانی که اسباب‌بازی ندارند در رشد ذهنی از هم‌سالان خود عقب‌ترند. از طرفی نتایج حاصل از تحقیقات نشان می‌دهد، بچه‌هایی که اطرافشان اسباب‌بازی زیادی دارند، از سایرین پریشان‌ترند و از بازی لذت نمی‌برند. روانشناسان همچنین معتقدند نوع ابزار سرگرمی برای کودکان نقش بسیار مهمی در تمایلات عاطفی و روانی آن‌ها دارد. بنابراین اگر بازی با این وسایل برای کودک سخت باشد، باعث خستگی و کاهش اعتماد به نفس می‌شود. از طرفی این اسباب‌بازی‌ها اگر خیلی ساده باشند، بچه‌ها را به فکر کردن وادار نمی‌کنند. اسباب بازی کودکان در حالت کلی بر تفکر، خلاقیت، حل مسئله، یادگیری مفاهیمی از قبیل رنگ، شکل، جنس و ... کمک زیادی می‌کند. به شرط آن که متناسب با سن کودک خریداری شود. بنابراین والدین باید در انتخاب این ابزار بسیار دقت کنند. وسایلی که شکل و اندازه‌ی خاصی ندارند و کودک می‌تواند آن‌ها را بر اساس سلیقه‌ی خود تغییر دهد، در پرورش خلاقیت نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. بازی‌های موزیکال نیز بر روحیه‌ی بچه‌ها تأثیر می‌گذارد و باعث شادی و نشاط آن‌ها می‌شوند. کودکان معمولاً با اسباب‌بازی‌های نرم و پارچه‌ای ارتباط خوبی دارند و آن‌ها را همراه و همدم خود می‌دانند. تحقیقات نشان می‌دهند این وسایل، باعث قدرت تکلم فرزندان می‌شوند. ابزاری مانند مداد شمعی، ماژیک و ... نیز به افزایش مهارت‌های دست و انگشتان کمک می‌کنند. کاهش روابط اجتماعی، افزایش نزاع و شرارت از جمله آثار منفی بازی‌های خشن رایانه‌ای و وسایلی مانند تفنگ، شمشیر، تیر و کمان و ... به شمار می‌روند. به همین دلیل روانشناسان معتقدند اسباب‌بازی‌ها باید کاملاً مناسب سن، حالات روحی و شخصیتی کودکان خریداری شوند.
چگونه اسباب‌بازی متناسب با سن کودکان را تشخیص دهیم؟
با در نظر گرفتن ویژگی‌های جسمی، عاطفی، اجتماعی و فکری کودکان می‌توان در هر رده‌ی سنی اسباب‌بازی کودکان را تهیه کرد. همان‌طور که اشاره کردیم بچه‌ها تا سن دو سالگی هر چیزی را که می‌بینند، لمس کرده یا می‌خورند. پس بهتر است در این سن از ابزاری که حواس حرکتی، لامسه، شنوایی و ... را تحریک و تقویت می‌کنند، استفاده کرد؛ مثلاً جغجغه، به تقویت شنوایی کمک بسیار زیادی می‌کند. در این دوره‌ی سنی باید از خرید لوازم بازی کوچک و ریز برای کودکان خودداری کرد. زیرا ممکن است خوردن آن‌ها منجر به خفگی شود. همچنین این وسایل نباید حاوی رنگ مصنوعی و سرب باشند. کودکان در دو سال اول زندگی قدرت تمرکز پایینی دارند. بنابراین علاوه بر نوع اسباب‌بازی، تعداد آن‌ها نیز بسیار حائز اهمیت است. هرچه تعداد این وسایل کمتر باشند، بچه‌ها ذوق و هیجان بیشتری از خود بروز می‌دهند. زیاد بودن وسایل بازی نه تنها تمرکز کودکان را کاهش می‌دهد، بلکه مانع از لذت بردن آن‌ها می‌شود. شاید با خود بگویید حالا با این همه اسباب‌بازی چکار کنیم؟ بهترین کار در این شرایط دسته بندی اسباب‌بازی‌ها است. سپس هر چند وقت یک بار تعدادی از آن‌ها را در اختیار کودکتان قرار دهید. با این کار علاوه بر رهایی از ریخت‌وپاش‌های اضافی، فرزندتان نیز ارتباط بهتری با آن‌ها برقرار می‌کند. از سن دو سالگی به بعد ابزاری را که بر تقویت خلاقیت، مهارت حل مسئله و رشد فکری و حرکتی کودکان تأثیرگذارند انتخاب کنید. لوازمی مانند جورچین، پازل، لگو و ... برای پروش خلاقیت مناسب‌اند. علاوه بر موارد گفته شده والدین باید نکات زیر را در رابطه با بازی کودکان رعایت کنند: - هرگز بدون دلیل برای فرزندتان اسباب‌بازی نخرند و اجازه دهند کودک برای رسیدن به خواسته‌هایش کمی تلاش کند. با این کار کودک می‌آموزد که هیچ چیزی به راحتی به دست نمی‌آید. - بازی‌هایی را به کودک بیامونید که منجر به رشد خلاقیت، تعاملات اجتماعی، مهربانی، همدلی و همکاری در او شود. - زمانی را برای همراهی و بازی کردن با کودک اختصاص دهند. - هنگام بازی با کودک همه‌ی دغدغه‌های خود را کنار گذاشته و مطابق با تخیلات او پیش روند. - بازی با بچه فقط وظیفه‌ی مادر نیست، بلکه هر دو والد باید با هم در این زمینه همکاری کنند. - اجازه دهند کودک، خودش نوع بازی را انتخاب کند. در این حالت لذت بیشتری می‌برد.
اسباب‌بازی مناسب از نوزادی تا 12 سالگی
اسباب‌بازی‌های مناسب کودکان عبارت‌اند از: 1- نوزادی تا یک‌سالگی: جغجغه، اسباب‌بازی‌های کوکی، عروسک پارچه‌ای، بادکنک رنگی، توپ و ... 2- یک تا سه سالگی: مهره‌ها و وسایل کشیدنی و جداکردنی، مداد شمعی، لگو، مکعب‌های ساختنی و ... 3- سه تا پنج سالگی: دومینو، جورچین، قطار، ماشین، کامیون و ... 4- پنج تا نه سالگی: وسایل باغبانی، دوچرخه، فرفره، طناب، انواع عروسک، گل رس و ... 5- نه تا دوازده سالگی: دوچرخه، تجهیزات ورزشی، کفش اسکی، نمونه‌ی اسباب کار و ... با توجه به مطالبی که ارائه شد، تأثیر اسباب‌بازی بر کودکان موضوعی انکارناپذیر است که باید مورد توجه بسیاری قرار گیرد. از آنجا که شخصیت و رشد جسمانی بچه‌ها با انواع بازی‌ها شکل می‌گیرد. پس بهتر است به جای باربی، بتمن، مرد عنکبوتی و ... از نمونه‌هایی که با فرهنگ ما همخوانی دارند مثل رستم، سهراب و ... استفاده کرد؛ زیرا اسباب‌بازی کودکان در حقیقت تلفیقی از هنر، فرهنگ و صنعت است که بر تفکر و شخصیت بچه‌ها مؤثر است.