اگر بخواهیم تنها یک عامل را بهعنوان مهمترین بخش تربیت کودکان نام ببریم، آن عامل «الگوسازی» است. کودکان بیش از آنکه از نصیحتها، کتابها یا مدارس یاد بگیرند، از رفتار والدین و فضای عاطفی خانه درس میگیرند. محیط خانه اولین و پایدارترین کلاس زندگی است و والدین اولین و مهمترین معلمان اخلاق، احترام و همدلی هستند. در این مقاله به این میپردازیم که چطور احترام و همدلی را در خانه تثبیت کنیم و کدام رفتارها را کودکان مستقیماً از ما میآموزند.
اهمیت آموزش احترام و همدلی از سنین پایین
احترام و همدلی فقط یک «رفتار» نیستند؛ بلکه مهارتهای کلیدی برای زندگی اجتماعی، ارتباط سالم، حل تعارض و ساختن روابط پایدارند. کودکانی که در خانه رفتار محترمانه و همدلانه میبینند:
کودک مثل دوربین رفتارهای ما را ضبط میکند
یکی از اصول اساسی روانشناسی رشد میگوید: کودکان همانطور رفتار میکنند که والدینشان رفتار میکنند، نه آنطور که والدینشان میگویند. به همین دلیل، قبل از هر نوع آموزش مستقیم، بهتر است به رفتارهای روزمره خود توجه کنیم:
احترام از لحن شروع میشود، نه از جملات
یکی از اولین چیزهایی که کودک یاد میگیرد، لحن است. ممکن است جملهای کاملاً محترمانه باشد، اما با لحنی خشن یا تحقیرکننده بیان شود. برای آموزش احترام، لازم است:
همدلی با شنیدن فعال شروع میشود
همدلی یعنی توانایی درک احساسات دیگران و دیدن جهان از نگاه آنها. کودکان با همدلی به دنیا نمیآیند؛ این مهارت در طول زمان شکل میگیرد و مهمترین عامل آن «شنیده شدن» است. برای پرورش همدلی در کودکان:
رفتارهایی که کودکان مستقیماً از والدین یاد میگیرند
در ادامه مهمترین رفتارهایی را که کودکان از والدین تقلید میکنند معرفی میکنیم:
نحوه برخورد با اختلاف نظر
اگر اختلافات بین والدین با داد زدن یا بیاحترامی همراه باشد، کودک میآموزد که اختلاف یعنی جنگ. اما اگر بهجای توهین، گفتگو میکنید، از «من» به جای «تو» استفاده میکنید (مثلاً: «من ناراحت شدم» بهجای «تو منو ناراحت کردی») و به حرف همدیگر گوش میدهید، کودک میآموزد که اختلاف نظر بخشی طبیعی از زندگی است و میتوان آن را با احترام حل کرد.
رفتار با افراد آسیبپذیر
کودکان بهدقت نگاه میکنند که شما با سالمندان چه برخوردی داریم؟ وقتی حیوانی در خیابان میبینیم، چه واکنشی نشان میدهیم؟ آیا برای کمک به کسی که نیاز دارد پیشقدم میشویم؟ این رفتارها به کودک یاد میدهد که همدلی فقط حرف نیست، بلکه عمل است.
نحوه برخورد با اشتباه
وقتی والدین اشتباه میکنند و با صداقت میگویند: «حق با تو بود، ببخشید اشتباه کردم»، کودک یاد میگیرد اشتباه کردن بد نیست. مسئولیتپذیری ارزشمند است و عذرخواهی نشانه ضعف نیست.
نحوه مدیریت خشم
اگر کودک فقط داد زدن، قهر کردن یا پرتاب وسایل را میبیند، ناخودآگاه همین رفتارها را تکرار میکند. ولی اگر والدین آرامش خود را حفظ کنند، تنفس عمیق انجام دهند و کمی فاصله بگیرند و سپس صحبت کنند، کودک یاد میگیرد که خشم را میتوان کنترل کرد.
نوع صحبت کردن درباره دیگران
اگر والدین پشت سر دیگران غیبت کنند، کودک نیز یاد میگیرد که صحبت پنهانی درباره دیگران کار عادی است. اگر والدین با احترام و بدون قضاوت درباره دیگران صحبت کنند، کودک نیز همین رفتار را در مدرسه تکرار خواهد کرد.
ایجاد فضای محترمانه در خانه با چند تکنیک عملی
یکی از مهمترین راهها برای ایجاد فضایی سالم و محترمانه در خانه، داشتن مجموعهای از قوانین خانوادگی ساده و مشخص است. قوانینی مانند اینکه هنگام صحبت کردن، حرف یکدیگر را قطع نکنیم، از داد زدن خودداری کنیم، اشیا را پرت نکنیم و به احساسات دیگران احترام بگذاریم، پایههای یک ارتباط سالم را میسازند. روش دیگر برای تقویت احترام و همدلی در خانه، اختصاص دادن وقتهایی برای گفتوگوی خانوادگی است. این زمان میتواند روزانه یا هفتگی باشد و فرصتی ایجاد میکند تا هر فرد خانواده، بدون ترس از قضاوت، احساسات و دغدغههای خود را بیان کند.
جمعبندی
در جمعبندی میتوان گفت که احترام و همدلی در خانه زمانی شکل میگیرد که والدین خود الگوی واقعی این رفتارها باشند. کودکان بیش از آنکه از حرفها تأثیر بگیرند، از رفتارهای روزمره والدین یاد میگیرند. ایجاد قوانین ساده خانوادگی، گفتوگوهای منظم، تشویق رفتارهای مثبت، استفاده از داستان و بازی برای آموزش همدلی و رعایت حریم شخصی کودک، پایههای یک فضای محترمانه را میسازد. در مقابل، رفتارهایی مانند نصیحتِ بدون عمل، انتقاد مداوم، تحقیر یا مقایسه کودک و توقع احترام بدون ارائه الگو، مانع شکلگیری این مهارتها میشوند. در نهایت، خانه نخستین و مهمترین مدرسهای است که کودک در آن احترام، همدلی و مهارتهای ارتباطی را میآموزد؛ بنابراین کوچکترین رفتار والدین میتواند اثر بزرگ و ماندگاری بر شخصیت او بگذارد.