انسان‌ها معمولأ با ارزش‌هایشان شناخته می‌شوند و مورد محبت و یا تنفر دیگران قرار می‌گیرند. ارزش‌های هر انسانی با بزرگ شدن او، وارد مراحل پیچیده‌تری می‌شوند. روش‌هایی که انسان‌ها برای بیان خواسته‌ها و احساسات خود انتخاب می‌کنند، را اصطلاحأ سبک‌های رفتاری می‌گویند. این سبک‌های رفتاری معمولأ در سه حالت، رفتار انفعالی، رفتار پرخاش‌گرانه و رفتار قاطعانه وجود دارند. رفتار انفعالی در واقع عدم بیان خواسته‌ها و احساسات خود یا بیان آن‌ها به حالت ضعیف، رفتار پرخاش‌گرانه، بیان خواسته‌ها و نیازها و گرفتن حق به حالت تهاجمی و طلب‌کارانه و رفتار قاطعانه، بیان خواسته‌ها و احساسات در کمال آرامش و با قاطعیت و گرفتن حق خود بدون پایمال کردن حق دیگران، می‌باشد. انسان‌ها معمولأ در طول زندگی خود از این سه رفتار استفاده می‌کنند. اما در بین این سه حالت، رفتار قاطعانه یا همان مهارت نه گفتن، بهترین نوع رفتار می‌باشد.
امروزه با توجه به تغییرات روزافزون و پیچیده‌ی جامعه و هم‌چنین گسترش روابط اجتماعی، آماده کردن افراد برای روبه‌رو شدن با موقعیت‌های سخت، یک امر ضروری است. برای جلوگیری از بیماری‌های روانی و آسیب‌های اجتماعی، آموزش مهارت‌های زندگی خصوصأ مهارت‌های ابراز وجود و مهارت نه گفتن، ضروری می‌باشد. فراگرفتن مهارت‌های زندگی به خصوص مهارت نه گفتن به درخواست‌های غیر منطقی، باعث تقویت و حتی تغییر نگرش‌ها و ارزش‌های انسان می‌شود.
عدم توانایی نه گفتن، چه مشکلاتی را به دنبال دارد؟
انسان گاهی اوقات با توجه به بعضی موقعیت‌ها، توانایی نه گفتن به خواسته‌های دیگران را ندارد. مانند زمانی که درخواست از جانب فردی باشد که به او بسیار احترام می‌گذارد یا صمیمیت زیادی بین آن‌ها می‌باشد. عدم توانایی در نه گفتن، سرآغاز بسیاری از مشکلات است. این رفتار تا یک حدی طبیعی است، اما اگر به دفعات زیاد تکرار شود و فرد در اکثر مواقع توان نه گفتن به کسی را نداشته باشد، در زندگی او ایجاد مشکل می‌کند. معمولأ این افراد که توانایی نه گفتن به دیگران را ندارند، نمی‌توانند خواسته‌ها و احساسات خود را نیز بیان کنند و هم‌چنین خواسته‌های دیگران را به راحتی قبول می‌کنند و نمی‌توانند آن‌طور که می‌خواهند زندگی کنند. زیرا همیشه سعی در راضی نگه داشتن دیگران دارند و به خواسته‌های خود اهمیت نمی‌دهند.
آموزش شجاعت و مهارت نه گفتن از کودکی
افرادی که توانایی نه گفتن به دیگران را ندارند و قادر نیستند، با مشکلات خود روبه‌رو شوند، معمولأ در شرایط سخت مقاومت نمی‌کنند و در زندگی خود مدام شکست می‌خورند. همه‌ی انسان‌ها باید شجاعت و مهارت نه گفتن را از دوران کودکی بیاموزند در غیر این صورت مهارت نه گفتن در بزرگ‌سالی برای آن‌ها سخت و پرهزینه خواهد بود. خانواده‌ها برای آن که بدانند فرزندانشان توانایی نه گفتن و دفاع از خود را دارند یا خیر؟ باید به رفتارهای آن‌ها در شرایط سخت و تحت فشار توجه کنند. گاهی اوقات والدین ممکن است از مطیع بودن فرزندانشان احساس آسودگی کنند ولی این موضوع به قیمت ناتوانی فرزندانشان در نه گفتن تمام می‌شود. متأسفانه بعضی از کودکان در برابر یک تعارف، رفتارهای انحرافی و درخواست‌های غیر منطقی دوستانشان توانایی نه گفتن ندارند.
عدم اعتماد به نفس
ناتوانی در نه گفتن باعث می‌شود که افراد توانایی مقابله با مشکلات رفتاری، انحرافات و فساد، مصرف دخانیات و ... که در دام آن‌ها افتاده‌اند را نداشته باشند. هم‌چنین عدم توانایی در نه گفتن باعث عدم اعتماد به نفس و سرکوب احساس ارزش‌مند بودن در این افراد می‌شود. افراد جامعه برای اینکه توانایی مقابله با این مشکلات را داشته باشند باید مهارت نه گفتن را بیاموزند و شجاعت کافی برای روبه‌رو شدن با شرایط دشوار را داشته باشند.
نقش خانواده در فرآیند آموزش نه گفتن
والدین باید بدانند که فرآیند آموزش از دوران جنینی شروع می‌شود و نباید فرصت آموزش را از دست بدهند. زیرا این سال‌ها برای شکل‌گیری شخصیت و آینده‌ی فرزندانشان بسیار حائز اهمیت است. البته باید به این نکته نیز توجه کرد که، آموزش موارد اخلاقی مختلف، سنین خاص خود را دارد زیرا کودکان در سنین خاصی ویژگی‌هایی دارند که از ویژگی‌های آن‌ها در سال‌های دیگر زندگیشان متفاوت است. معمولأ آغاز نه گفتن در کودکان از سن 4 تا 5 سالگی شروع می‌شود. کودکان در این سن تمایل به مخالفت کردن با والدین دارند و دوست دارند مستقل باشند و به عبارت دیگر از قول والدین لج‌بازی می‌کنند و به حرف آن‌ها گوش نمی‌دهند. هم‌چنین در سن نوجوانی نیز این رفتارها مشاهده می‌شود. این دوره‌های سنی، دوره‌های حساس زندگی و اختصاصی نه گفتن هستند. مهارت نه گفتن در کودکان باعث افزایش عزت نفس، کاهش اضطراب، افزایش جرأت ورزی، مقابله با بحران، کاهش خشم و مقبولیت اجتماعی می‌شود. افزایش اعتماد به نفس در کودکان باعث می‌شود که روابط اجتماعی آنان تقویت شود و کودکان نسبت به خود حس رضایت‌بخشی و آرامش داشته باشند و هم‌چنین با نه گفتن از آسیب‌های اجتماعی در امان باشند.
نقش مدارس در آموزش مهارت‌های زندگی
سلامتی بخش اصلی یک زندگی شاد است. مدارس نقش بسیار مهمی در آگاه کردن کودکان و نوجوانان نسبت به مسائل اجتماعی، بهداشتی، سلامتی و هم‌چنین آموزش مهارت‌های زندگی دارد. مهارت نه گفتن زیر مجموعه‌ای از مهارت ابراز وجود و آن هم زیر مجموعه‌ای از مهارت‌های زندگی است. در واقع نه گفتن به معنی بیان احساسات، نیازها و خواسته‌ها با رفتاری قاطعانه و محترمانه است. به طوری که بتوانیم از حق خود دفاع کنیم بدون آن که دیگران را ناراحت کنیم که به درک افراد از خود و زندگیشان بستگی دارد.
ویژگی افرادی که توانایی نه گفتن دارند
اگر بخواهیم انواع موارد استفاده از مهارت نه گفتن را بیان کنیم به دو طبقه‌ی کلی؛ نه گفتن به خود و نه گفتن به دیگران می‌رسیم. هر فردی برای زندگی خود در آینده اهدافی دارد که برای رسیدن به آن‌ها تصمیماتی می‌گیرد. پس برای عملی کردن تصمیمات خود باید با همه مواردی که در خود وجود دارد و مانع از عملی شدن تصمیماتش می‌شود مقابله کند. در واقع فرد باید بتواند به بعضی از خواسته‌های خود، نه بگوید تا بتواند تصمیماتش را عملی کرده و به اهدافش برسد که این کار مهارت نه گفتن به خود می‌باشد. اما در بعضی مواقع خواسته‌های فرد با خواسته‌های دیگران در تضاد است. در این حالت فرد باید خواسته‌ها و تمایلات خود را ترجیح دهد و با خواسته‌های دیگران مقابله کند که این کار مهارت نه گفتن به دیگران می‌باشد. باید در مقابل موقعیت‌های پرخطر از خود محافظت کنید. شخصیت خود را جدا از شخصیت دیگران بدانید، اگر دوستتان سیگار یا مواد مخدر مصرف می‌کند شما مجبور به انجام دادن آن‌ها نیستید زیرا شخصیت شما با شخصیت دوستانتان متفاوت است.
تفاوت افراد در توانایی نه گفتن
افرادی که توانایی نه گفتن دارند دارای ویژگی‌هایی از قبیل؛ اعتماد به نفس بالا، برنامه‌های شخصی و مشخص در زندگی، اهداف روشن، عزت نفس بالا و احساس رضایت از خود هستند. ولی کسانی که توانایی نه گفتن ندارند، معمولأ به خود ایمان ندارند و به راحتی تسلیم می‌شوند. این افراد برنامه و هدف مشخصی برای زندگی خود ندارند و در صورت داشتن برنامه برای زندگی خود به آن به اندازه‌ی کافی اهمیت نمی‌دهند و آن را در الویت قرار نمی‌دهند. زیرا خواسته‌های دیگران و ناراحت نشدن آن‌ها برایشان بیشتر اهمیت دارد. این رفتارها می‌تواند به دلیل ترس افراد از تنها شدن، از دست دادن دوستانشان، طرد شدن و ... باشد.
چگونه مهارت نه گفتن را در خود تقویت کنیم؟
برای این که بتوانید مهارت نه گفتن را در خود تقویت کنید، در قدم اول اهداف و برنامه‌هایی که می‌خواهید در آینده داشته باشید و مسیرهای رسیدن به آن‌ها را مشخص کنید. سپس تلاش کنید اعتماد به نفس خود را بالا ببرید و نه گفتن را از مسائل جزیی شروع کنید. برای تقویت مهارت نه گفتن به افرادی که در نه گفتن قاطع هستند، دقت کنید و ویژگی‌های رفتاری آن‌ها را بررسی کنید و اطلاعات خود را بالا ببرید. بدانید که نه گفتن، روابط اجتماعی شما را خراب نمی‌کند و در صورت از بین رفتن رابطه ناراحت نشوید، زیرا به نفع شما بوده است و در واقع باعث ایجاد و شکل‌گیری روابط سالم‌تر می‌شود. هرگز فراموش نکنید که هر فرد حق این را دارد که با او محترمانه برخورد کنند. بنابراین شما باید همیشه در زندگیتان اولویت‌هایی داشته باشید. رفتار قاطعانه داشته باشید و به درخواست‌های غیر منطقی بدون داشتن احساس گناه، «نه» بگویید و عقاید شخصی خود را بیان کنید. گاهی اوقات نه گفتن به بعضی موارد راحت است اما در بعضی موقعیت‌ها نمی‌توانیم مستقیمأ نه بگوییم، در نتیجه بهتر است از راه‌های غیر مستقیم برای بیان مخالفت خود استفاده کنیم.
راه‌های متفاوت نه گفتن منطقی و معنی‌دار
- استفاده از روش مستقیم: وقتی شخصی از شما درخواستی دارد که انجام دادنش ممکن نیست، خیلی کوتاه و به دور از حاشیه‌تراشی مخالفت خود را اعلام کنید.
- استفاده از روش بازتابی: به این صورت که به درخواست دیگران علاقه نشان دهید اما به دنبال آن مشخص کنید که در حال حاضر امکان پذیرش درخواست او را ندارید.
- نه گفتن همراه با دلیل: با یک دلیل کوتاه و منطقی بدون آن که به حاشیه بروید درخواستش را رد کنید.
- طفره رفتن: در این روش با مطرح کردن پیشنهاد دیگر حسن نیت خود به طرف مقابل نشان دهید.
- عوض کردن موضوع: با نه گفتن به درخواست طرف مقابل بلافاصله موضوع دیگری برای صحبت کردن مطرح کنید.