تاریخچه متوسطه اول در ایران

مدرسه‌ای مدرن، دستاورد امیرکبیر

برای اینکه از مدارس متوسطه اول امروزی درک بهتری داشته باشیم بد نیست نقبی کوتاه به دل تاریخ بزنیم و با برخی از اولین مدارس متوسطه در ایران آشنا شویم. تاریخ آموزش در مدارس به شیوه مدرن در ایران به 150 سال قبل و دوران قاجار بازمی‌گردد. از آن زمان تاکنون مدارس ایران تغییرات بسیاری کرده‌اند. اما نام اولین مدارس متوسطه ایران تاکنون در ذهن مردم باقی مانده است. می‌توان مدرسه دارالفنون را به‌عنوان اولین مدرسه متوسطه مدرن ایران و حتی اولین دانشگاه مدرن ایران شناخت. این مدرسه یکی از مهم‌ترین یادگارهای امیرکبیر در ایران است که ساختمان آن هنوز در خیابان ناصرخسرو تهران باقی مانده است. اما امیرکبیر هیچ‌گاه نتوانست نتیجه زحماتش را در دارالفنون ببیند زیرا در زمان تأسیس مدرسه در تبعید بود و 13 روز پس از تأسیس دارالفنون به قتل رسید.

امیرکبیر هفت معلم را در رشته‌های مختلف از اتریش به ایران آورده بود تا دانش‌آموزان ایرانی را در رشته‌های پیاده‌نظام، سواره نظام، توپ‌خانه، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی تعلیم دهند. مدرسه دارالفنون از همان ابتدا کاملاً آکادمیک بود. شاگردان دارالفنون هرسال یک دست لباس زمستانه و یک دست لباس تابستانه به رایگان می‌گرفتند و یک وعده غذای خود را هم به‌صورت رایگان در دارالفنون می‌خوردند. در سال 1317 مدرسه حقوق و طب از دارالفنون جدا شد و از آن به بعد دارالفنون به یک دبیرستان پسرانه عادی تبدیل شد.

دبیرستان البرز، اولین کالج آمریکایی‌ها در تهران

یکی دیگر از دبیرستان‌های قدیمی و نامدار تهران دبیرستان البرز است. این دبیرستان از همان سال 1278 که از دبستان به دبیرستان تبدیل شد به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین نمادهای آموزشی کشور شناخته شد. اولین مدیر این مدرسه متوسطه ساموئل مارتین جردن، معلم و مبلغ مسیحی آمریکایی، بود. در سال 1301 این مدرسه به مکان فعلی خود در چهارراه کالج تهران منتقل شد و از آنجایی که اگر از جنوب به ساختمان مدرسه نگاه می‌کردید رشته‌کوه البرز را در پشت آن می‌دیدید، به کالج البرز مشهور شد. کالج البرز یا کالج آمریکایی‌ها با مدیریت ساموئل جردن تأثیر انکارناپذیری در آموزش مدرن ایران داشت. جردن اولین کسی بود که ورزش‌هایی مانند فوتبال و بسکتبال را وارد مدرسه خود کرد. همچنین در اصول مدرسه اصلاحات جدی پدید آورد و دروس دبیرستانی و پیش‌دانشگاهی را وارد آموزش کرد. در سال 1319 رضاشاه کالج البرز را خرید و عملاً دست آمریکایی‌ها را از مدرسه کوتاه کرد. در نتیجه نام مدرسه به دبیرستان البرز تغییر پیدا کرد و اداره آن برعهده ایرانیان قرار گرفت.

اولین دخترانی که در ایران به مدرسه متوسطه رفتند؛

احتمالاً اولین مدرسه متوسطه دخترانه ناموس بوده است. حتماً می‌دانید که تحصیل دختران در ایران از ابتدا با مشکلات و دردسرهای فراوانی همراه بود. اولین دبستان‌های دخترانه در ایران با لطف و تلاش‌های بسیار زنان بزرگی مانند بی‌بی خانم استرآبادی و طوبی آزموده پا گرفتند. زمانی که طوبی آزموده مدرسه دخترانه خود را با نام دوشیزگان افتتاح کرد با مخالفت بسیار تجددخواهان روبه‌رو شد. اما او با استقامت فراوان و هوش بسیاری که داشت نه‌تنها توانست مدرسه خود را پابرجا نگه دارد، بلکه بعد از چند سال تعداد مدارس دخترانه تهران را به شش عدد رساند. سرانجام در سال 1307 طوبی آزموده اولین دبیرستان دخترانه در ایران را تأسیس کرد. توران آزموده، فخر عظمی ارغنون، بی‌بی خانم خلوتی، گیلان خانم، فرخنده خانم و مهرانور سمیعی اولین فارغ‌التحصیلان دبیرستان دخترانه بودند.

دبیرستان انوشیروان، دبیرستان تاریخی دخترانه

یکی دیگر از دبیرستان‌های دخترانه قدیمی ایران که با معماری خاص و زیبای خود هنوز در تهران باقی مانده دبیرستان انوشیروان دادگر است. بعد از آن‌که زرتشتیان شهر تهران ساخت دبیرستان فیروز بهرام در خیابان میرزا کوچک‌خان را به پایان رساندند، ساخت یک مدرسه متوسطه یا دبیرستان دخترانه ضروری به نظر می‌رسید. به همین دلیل ساخت دبیرستانی دخترانه به همت یک بانوی نیکوکار با نام راتن بایی بانجی (جی تاتا) که از پارسیان هند بود، کلید خورد. ساخت این مدرسه که اکنون با نام انوشیروان جی تاتا شناخته می‌شود به سال 1315 بازمی‌گردد. در آن زمان ارباب گشتاسب فیروزگر و میرزا اردشیر 10 هزار مترمربع زمین خریداری کردند و با 100 روپیه اهدایی راتن بایی بانجی مدرسه را ساختند. نتیجه زحمات آن‌ها مدرسه‌ای تاریخی شد که افرادی مانند مهرانگیز دولتشاهی، شیرین عبادی، آلنوش طریان و گلی ترقی از آن فارغ‌التحصیل شدند.

از دبیرستان تا متوسطه

احتمالاً می‌توانیم دارالفنون را شروعی برای آموزش مدرن در ایران بدانیم. اما برای این‌که تحصیل اجباری در وظایف دولت قرار بگیرد مردم ایران باید تا حکومت مشروطه صبر می‌کردند. در سال 1290 شمسی مجلس دوم قانون اساسی فرهنگ را به تصویب رساند. در آن زمان طول تحصیل در دبستان‌های روستاها 4 سال، دبستان شهرها 6 سال و دبیرستان‌ها 6 سال بود. در سال 1310 دبیرستان‌های ایران به تقلید از فرانسه به دو دوره سه‌ساله تقسیم شدند. در این زمان دانش‌آموزان می‌توانستند در پایان دوره اول متوسطه انتخاب کنند که می‌خواهند در رشته ادبی یا رشته علمی تحصیل کنند. بنابراین تا سال 1344 نظام آموزشی ایران به شیوه 6-3-3 اداره می‌شد. البته تعداد رشته‌ها در دوره متوسطه دوم بیشتر شده بود و رشته‌های ادبی، ریاضی، طبیعی، خانه‌داری، کشاورزی، فنی و حرفه‌ای و هنرستان در دسترس دانش‌آموزان بودند. اما در سال 1344 نظام آموزشی تغییر کرد و مدارس راهنمایی به وجود آمدند. در این زمان دانش‌آموزان 5 سال در دبستان، 3 سال در راهنمایی و 4 سال در دبیرستان تحصیل می‌کردند. بعد از انقلاب در سال 1370 سال آخر دبیرستان به‌عنوان سال پیش‌دانشگاهی و به جهت آمادگی برای ورود به دانشگاه از سال‌های دیگر جدا شد و نظام آموزشی ایران سیستم 5-3-3-1 پیدا کرد. این مسئله تا سال 1391 و زمانی که دوره متوسطه اول جایگزین مدارس راهنمایی شد ادامه داشت.

وضعیت امروز دوره متوسطه اول

آخرین باری که نظام آموزش‌وپرورش در ایران دچار تغییرات جدی شد به سال 1392 بازمی‌گردد. در این سال نظام آموزشی ایران از نظام 5-3-3-1 که شامل پنج سال دبستان، سه سال راهنمایی، سه سال دبیرستان و یک سال پیش‌دانشگاهی بود، به نظام 6-3-3 که شامل شش سال دبستان، سه سال متوسطه اول و سه سال متوسطه دوم است، تبدیل شد. در نتیجه در حال حاضر دوره متوسطه اول یک دوره تحصیلی سه‌ساله است که بین دوران دبستان و متوسطه دوم قرار دارد. بسیاری دوره متوسطه اول را با دوران راهنمایی در نظام قبلی یکسان در نظر می‌گیرند. اما این دو دوره دقیقاً یکسان نیستند، زیرا دوره راهنمایی از سال ششم تا سال هشتم تحصیل دانش‌آموزان را در بر می‌گرفت. درحالی‌که دوره متوسطه اول از سال هفتم تا نهم تحصیل دانش‌آموزان را در بر می‌گیرد.