متأسفانه اکثر خانواده‌ها در توضیح مرگ برای کودک از شیوه‌های نادرست استفاده می‌کنند. اکثراً سعی دارند این مسئله را پنهان کنند یا با دروغ گفتن از توضیح آن شانه خالی می‌کنند. مثلاً زمانی که فردی از خانواده نزدیکشان می‌میرد، سفر رفتن را بهترین پاسخ برای نبود او بیان می‌کنند. مسئله‌ی مرگ و پایان زندگی موضوعی است که هر پدر و مادری باید آن را برای فرزندانشان توضیح دهند. اما سؤال اینجاست که بهترین روش توضیح مرگ برای کودک کدام است؟ چرا باید این مسئله را برای بچه‌ها توضیح داد؟
علت و اهمیت توضیح مرگ برای کودک
شاید برای شما عجیب به نظر برسد اما بچه‌ها در سن دو سالگی نسبت به مرگ آگاهی پیدا می‌کنند. آن‌ها در داستانها، فیلم و سریال‌های تلویزیون و یا حتی در رفت و آمد سخنانی در رابطه با مرگ را می‌شنوند ولی هیچ درکی از مفهوم آن ندارند. پس توضیح مرگ برای کودکان باید از همین سن به آرامی آغاز شود. مرگ مسئله‌ای است که بزرگسالان با آن کنار آمده و اندوهش را می‌پذیرند اما کودکان با توجه به آسیب‌پذیری و فهمشان شرایط متفاوتی دارند. کودکان زمانی که یک فرد مهم مانند پدر، مادر، خواهر، برادر، مادربزرگ و پدربزرگ خود را از دست می‌دهند، همه‌ی نیروی خود را برای رویارویی با این فاجعه صرف می‌کنند. این مسئله می‌تواند باعث فروپاشی روانی آن‌ها شود. این گروه از بچه‌ها به طور طبیعی عکس‌العمل‌های پیچیده‌ای نسبت به این موضوع از خود بروز می‌دهند. این واکنش‌ها معمولا به صورت بی‌نظمی یا اختلال در خواب، خوراک، عدم تمرکز، انجام حرکات دوران شیرخوارگی، افسردگی، طغیان، خشم و گوشه‌گیری ظاهر می‌شوند. متأسفانه در برخی موارد نیز کودک دچار وهم می‌شود. چرا؟ همانطور که اشاره شد، کودکان زیر 6 سال اصولاً درکی از واقعه‌ی مرگ و همیشگی بودن آن ندارند. با این حال به هر طریقی غم و اندوهشان را از نبود فرد متوفی بروز می‌دهند. حال ممکن است این احساس در آن‌ها مستمر نباشد. اما وقتی این موضوع برای یکی از عزیزان کودکان رخ می‌دهد، باعث حساسیت بیشتری نسبت به اطرافیانشان خواهد شد. کودکان در این شرایط به دلیل ترس از دست دادن اطرافیان مدام دچار نگرانی و اضطراب می‌شوند. گاهی اوقات نیز برخی کودکان رفتارهای بسیار عجیبی از خود بروز می‌دهند. مثلاً در بین بازی‌هایشان مراسمات خاکسپاری و عزاداری را نیز برگزار می‌کنند. احتمالا شما نیز با چنین صحنه‌هایی مواجه شده‌اید. والدین معمولاً از دیدن این صحنه‌ها احساس نگرانی می‌کنند. در حالی که این موارد طبیعی‌اند و نباید مانع آن‌ها شد. سوگواری در حقیقت یک بخش مهم در التیام بخشیدن فوت عزیزان است. این موضوع نباید آنقدر بی‌اهمیت و یا به حدی شدید جلوه داده شود که وحشت کودکان را به همراه داشته باشد. پنهان کردن مسئله‌ی سوگواری و توضیح مرگ برای کودک ممکن است علاوه بر ایجاد وحشت در بچه‌ها باعث بروز احساس گناه نیز شود. به خصوص در مواردی که متوفی از افراد نزدیک خانواده باشد. به طور مثال یک کودک ممکن است مرگ خواهرش را به خاطر حسادت‌های خود بداند. یا فکر کند به خاطر آزار و اذیت‌های او خواهرش مرده است. حتی در بعضی موارد مشاهده شده که کودک بعد از فوت یکی از عزیزانش نسبت به متوفی به این دلیل این که او را ترک کرده، خشمگین شده است یا حتی دیگران را مقصر مرگ عزیزانش بداند. با این حال نباید انتظار داشت که بلافاصله بعد از توضیح مرگ برای کودک، آن را به طور کامل درک کند. این کار در حقیقت به مرور و با گذشت زمان صورت می‌گیرد. به همین دلیل روانشناسان معتقدند که مسئله‌ی مرگ عزیزان حتماً باید برای بچه‌ها توضیح داده شود. اما نحوه‌ی بیان آن اهمیت بسیار زیادی دارد که در ادامه به این موضوع خواهیم پرداخت.
نحوه صحیح توضیح مرگ برای کودک
در راستای توضیح مرگ برای کودک باید اطلاعات به صورت کاملاً دقیق و درست به آن‌ها ارائه شود اما نکته‌ی اصلی این است که توضیحات باید در سطح درک کودک باشند. هرگز نباید با بیان داستان‌های غیرواقعی و دروغ این مسئله را شرح داد. مثلاً نباید گفت: "مادربزرگ به مسافرت رفته". زیرا در چنین موقعیت‌هایی کودک همیشه به بازگشت مادربزرگش از سفر امیدوار است. گاهی اوقات برخی خانواده‌ها بعد از جدایی یا فوت همسرشان مسئولیت خانه را به صورت لفظی بر دوش فرزند پسر یا دخترشان می‌گذارند. به عنوان مثال می‌گویند: "از امروز تو مرد خونه‌ای" یا "حالا که مامان نیست، تو باید مثل یک خانم رفتار کنی". این قبیل مسئولیت‌ها حتی به صورت زبانی بیش از ظرفیت بچه‌ها هستند. به همین دلیل والدین و خانواده‌ها هرگز نباید این گونه با کودکان برخورد کنند. بچه‌ها باید کودکی کنند و احساساتشان را به روش‌های خود بروز دهند. موضوع با اهمیت دیگری که در این رابطه وجود دارد، بردن بچه‌ها بر سر مزار متوفی است. هرگز نباید کودکان زیر 9 سال را به چنین مکان‌هایی برد. زیرا ممکن است بر روحیه‌ی آن‌ها تأثیر بسیار بدی بگذارد. همچنین هنگام توضیح باید به شدت مراقب کلمات و جملاتی که بیان می‌شوند، بود. جملاتی مانند: "سفر رفته"، "برای همیشه خوابیده" و ... اصلا مناسب این موضوع نیستند. چون ذهنیت بچه‌ها را نسبت به سفر اطرافیان و حتی خوابیدن منفی می‌کنند. بهتر است این مسئله با صداقت و دقت بالا به اطلاع کودکان برسد. مثلاً در یک فرصت مناسب فرزند را همراه با سکوت در آغوش گرفته و آلبوم عکس خانوادگی را به او نشان دهند . به آرامی به توضیح مرگ برای کودک بپردازند. در کل مرگ موضوعی طبیعی است که افراد دیر یا زود با آن مواجه خواهند شد. اما داشتن اطلاعات کافی درباره‌ی این مسئله میزان آسیب روحی به بچه‌ها را کاهش می‌دهد. بنابراین خانواده‌ها در حین زنده نگه داشتن امید در فرزندانشان باید صادقانه این موضوع را برایشان توضیح دهند. مهم نیست که کودک در چه سنی قرار دارد. والدین باید نسبت به این موضوع مطمئن شوند که فرزندشان در رابطه با مرگ سه مفهوم: 1. مرگ نوعی خواب نیست. بنابراین کسی که خوابیده فقط در حال استراحت است. 2. افرادی که می‌میرند، اعضای بدنشان نیز از کار می‌افتد. به همین دلیل هیچ چیزی را احساس نمی‌کنند. 3. کسی که می‌میرد دیگر نمی‌تواند به زندگی با ما ادامه دهد. را به خوبی دریافته باشد. خانواده‌ها همچنین باید به سؤالات بچه‌ها درباره‌ی مرگ به صورت دقیق و کاملاً حساب شده پاسخ دهند. پرسش‌های آن‌ها معمولاً ناشی از ترس‌های پنجگانه‌شان است. این ترس‌ها شامل: - ترس از ناشناخته‌ها؛ آدم‌ها بعد از مرگ به کجا می‌روند؟ - ترس از تنها شدن؛ آیا فرد متوفی در زیر خاک تنهاست؟ - ترس از تغییرات جسمی؛ مثلا دایی جان هنگام دفن چه حالی داشت؟ - ترس از صدای وجدان یا احساس گناه؛ اگر بد باشم خدا مرا می‌کشد؟ - ترس از میزان پذیرش توسط دیگران؛ وقتی بمیرم همین‌طور که هستم، می‌مانم؟ هنگام پاسخ به این قبیل سؤالات باید در کنار صداقت و بیان حقیقت از جملات مثبت و سرشار از امید استفاده کرد. بچه‌ها باید بدانند انسان‌ها همانطور که روزی متولد شده‌اند، روزی هم می‌میرند. این سرنوشت همه‌ی موجودات زنده است. در این بخش به عنوان الگو نمونه‌ای از گفت و گوی مادر و فرزند در توضیح مرگ برای کودک را ارائه می‌دهیم. "فرزند: مامان جون، تو هم مثل مامان‌بزرگ می‌میری؟ مادر: همه‌ی آدم‌ها بالاخره روزی می‌میرن. همونطوری که یه روز به دنیا می‌آن. ولی آدم‌ها تا وقتی خیلی پیر یا خیلی مریض نشن، یا تصادف شدیدی نکنن، نمی‌میرن. مطمئن باش من حالا حالاها کنارت هستم." همانطور که در این گفت و گو خواندید، مادر در کنار بیان واقعیت‌ها و انتقال اطلاعات به فرزندش امیدواری می‌دهد. والدین باید هنگام صحبت با بچه‌ها از جملاتی استفاده کنند که علاوه بر تقویت امید به زندگی و آینده در دل فرزندان، آن‌ها را در موقعیتی قرار دهند که موضوع را بهتر درک کنند.
سخن آخر
همانطور که می‌دانید مرگ موضوعی اجتناب ناپذیر است که تحت هیچ شرایطی نمی‌توان از آن فرار کرد. از این رو با توجه به آسیب‌های روحی که در مواجهه ناگهانی بچه‌ها با مرگ عزیزانشان ممکن است رخ دهد بهترین کار توضیح مرگ برای کودک با استفاده از شیوه‌های صحیح است. همچنین والدین در رابطه با این مسئله می‌توانند از مشاورین هم کمک بگیرند.