فضای مجازی، فضایی پر از رمز و راز و بدون راهنمای عبور می‌باشد. در دنیای مدرن به دلیل دسترسی آسان به فضای مجازی در هر زمان و مکانی، یکی از پرکاربردترین فضاها می‌باشد و اکثر کاربران فضاهای مجازی را نوجوانان و جوانان تشکیل می‌دهند. چگونگی استفاده از فضای مجازی و تبدیل آن به فرصت‌های طلایی بسیار حائز اهمیت است. متأسفانه اکثر نوجوانان و جوانان، نحوه‌ی صحیح استفاده از فضای مجازی را نمی‌دانند که باعث به وجود آمدن مشکلاتی در زندگی آن‌ها می‌شود. فضای مجازی در واقع یک ابزار ارتباطی مناسب و مطلوب است که همانند سایر ابزارها نیازمند بروشور و راهنمای استفاده است. اگر کاربران فضای مجازی به خصوص جوانان و نوجوانان، موارد مفید و مضر این فضا را بدانند، می‌توانند نقاط مثبت آن را برجسته کنند و از آن‌ها برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنند. اما در کشور ما متأسفانه این موارد به خوبی برای افراد جامعه تشریح نشده و در نتیجه باعث افزایش بار منفی فضای مجازی شده است.
فضای مجازی و خستگی شدید ذهن
طبق مطالعات انجام شده که از نظر علمی نیز ثابت شده، برای گرفتن هر تصمیمی، بخشی از ذهن انسان درگیر می‌شود که بار الکتریکی منفی برای مغز ایجاد می‌کند. زیرا هر تصمیم ریشه‌ی الکتروشیمیایی دارد و مغز انسان همانند یک دستگاه الکتریکی عمل می‌کند و خسته می‌شود. طبق این تعریف، تصمیم گیری‌هایی که در فضای مجازی انجام می‌گیرند از قبیل: دنبال کردن یک صفحه، لایک کردن یا نکردن یک پست، کامنت گذاشتن زیر پست‌ها و ... باعث خستگی شدید ذهن شده و ثابت شده که به ازای هر یک ساعت حضور در فضاهای مجازی، مغز انسان حدود 20 دقیقه قادر به دریافت اطلاعات دیگر در نئوکورتکس نیست. نئوکورتکس لایه‌ای مؤثر در عمل‌کرد حواس، تولید دستورهای حرکتی، تصمیم‌گیری‌های مکانی و زبانی می‌باشد.
آفت‌های استفاده از فضای مجازی
- قرار گرفتن در مقام مقایسه: متأسفانه اکثر کاربران فضای مجازی، باطن زندگی خود را با ظاهر زندگی دیگران که در فضاهای مجازی به اشتراک گذاشته می‌شوند، مقایسه می‌کنند. این کار باعث می‌شود که افراد به خصوص دانش‌آموزان از زندگی خود راضی نباشند که همین موضوع علاوه بر خسته شدن ذهن، موجب کاهش اعتماد به نفس و عدم خودباوری در آن‌ها می‌شود.
- کاهش مسئولیت اجتماعی و افزایش ناهنجاری‌ها: فضای مجازی یک فضای بدون هنجار و بی‌مسئولیت است. متأسفانه اکثر کاربران فضای مجازی بیشتر وقت خود را در این فضا می‌گذرانند که از نظر علمی دچار نوعی اعتیاد شده‌اند و یکی از مهم‌ترین علائم آن عدم مسئولیت‌پذیری می‌باشد.
- تقویت یادگیری دیداری و کاهش مهارت شنیداری: یکی از عوامل افت تحصیلی دانش‌آموزان، استفاده بیش از حد از فضای مجازی می‌باشد. فضای مجازی، ذهن دانش‌آموزان را خسته و مهارت یادگیری دیداری را در آن‌ها تقویت می‌کند. دانش‌آموزان با مشاهده‌ی فیلم‌ها و تصویرها در فضای مجازی، حجم بسیار زیادی از ذهن خود را معطوف آن‌ها می‌کنند و در واقع ذهن آن‌ها به دریافت‌های دیداری عادت می‌کند، و در نتیجه توان‌مندی شنیداری آن‌ها به شدت کاهش می‌یابد.
- فاصله‌ی واقعیات با تخیلات فضای مجازی: طبق پژوهش‌های علمی بین‌المللی انجام شده، حضور در فضای مجازی ارتباط مستقیمی با افسردگی دارد. وقت‌گذراندن بیش از حد در فضای مجازی، نه تنها دستاورد بیرونی ندارد بلکه انسان‌ها را در یک خواب یا سفرخیالی و توهمات فرو می‌برد که بسیار با دنیای واقعی متفاوت است. افراد بعد از خارج شدن از فضای مجازی فاصله‌ی زیاد فضای مجازی و دنیای واقعی را می‌فهمند و همین موضوع باعث افزایش افسردگی در آن‌ها می‌شود. در مباحث روان‌شناسی نیز، یکی از راه‌های درمان افسردگی دوری از فضای مجازی و محدود کردن استفاده از آن می‌باشد.
آمار کاربران فضای مجازی
با اینکه آمار دقیقی از کاربران فضای مجازی و اینترنت در دسترس نیست ولی به طور تقریبی، حدود 20 میلیون نفر در اینستاگرام، 56 میلیون نفر کاربر اینترنتی، و 40 میلیون کاربر شبکه‌های مجازی و تلگرام که حدود 40 درصد آن‌ها در فیسبوک حضور دارند. از 56 میلیون نفر کاربر اینترنت حدود 20 میلیون نفر زیر 20 سال سن دارند. این آمار نشان می‌دهد که جامعه با سرعت زیاد و بدون مهارت‌های لازم جهت استفاده از این فضاهای مجازی، وارد آن شده‌اند. این امر باعث وارد شدن آسیب‌های فراوان به افراد جامعه به خصوص نوجوانان شده است. از آن جایی که فضای مجازی باعث تغییر در سبک زندگی و پرخاش‌گری در خانواده می‌شود؛ طبق آمارهای گزارش شده حدود 68 درصد طلاق‌های ثبت شده در 150 کشور به دلیل خیانت و ارتباط یکی از زوجین با فردی در فضای مجازی است. هم‌چنین یکی از دلایل بالا رفتن سن ازدواج، فضای مجازی گزارش شده است.
علل گرایش افراد به فضاهای مجازی
معمولأ افراد به دلایل مختلف وارد فضای مجازی می‌شوند. فضای مجازی دارای قابلیت‌هایی از قبیل: ایجاد محیط شخصی، انتخاب دوستان، آزادی در بیان احساسات و نظرات و حتی مخالفت با دیگران، آزادی در استفاده از تفریحات مختلف و غیره حس استقلال را به این افراد منتقل می‌کند. حس استقلال و آزادی یکی از اصلی‌ترین دلایل گرایش جوانان و نوجوانان به فضای اجتماعی است. متأسفانه دانش‌جویان و دانش‌آموزان در ایام امتحانات به دلیل گرایش زیادی که به فضای مجازی دارند، زمان زیادی را صرف وقت‌گذرانی در این فضاها می‌کنند. این امر باعث افت شدید تحصیلی و کاهش کیفیت آموزشی در آن‌ها می‌شود که لازم است برنامه‌ریزی‌های مناسبی جهت افزایش آگاهی به نوجوانان و جوانان انجام گیرد.
راه‌کارهایی برای کاهش آسیب‌های فضای مجازی
برای کاهش آسیب‌های فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی راه‌کارهایی وجود دارد که در صورت اجرای به موقع و مناسب آن‌ها، می‌توانند مؤثر باشند. با توجه به این که اکثر کاربران فضای مجازی نوجوانان و جوانان هستند، می‌توان با فرهنگ‌سازی، اطلاع‌رسانی و آموزش نحوه‌ی صحیح استفاده از فضای مجازی، تا حدی آسیب‌های فضای مجازی را کاهش داد. هم‌چنین می‌توان با برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس جهت آموزش و آگاهی دادن به دانش‌آموزان در مورد معایب و مزایای فضای مجازی، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی از خطرات استفاده از این فضاها کم کنیم. آموزش و پرورش، می‌تواند بخشی از کتاب‌های درسی را به فضای مجازی، معایب و مزایای آن و نحوه‌ی صحیح استفاده از آن اختصاص دهند. هم‌چنین می‌توان با ساخت فیلم‌ها و سریال‌هایی که مضمون آن‌ها آسیب‌های فضای مجازی است، جوانان و نوجوانان را با معایب و مزایای استفاده از فضای مجازی آگاه کنند.
والدین نیز نقش مهمی در کاهش آسیب‌های فضای مجازی دارند. برای جلوگیری از فروپاشی خانواده‌ها، لازم است والدین تا حدی از فناوری‌ها و تکنولوژی‌های روز دنیا و فضای مجازی آگاهی داشته باشند و فرزندان خود را کنترل کنند. آن‌ها می‌توانند با گذراندن زمان بیشتری با فرزندان خود در خانه و خارج از خانه، به طوری که فرزندانشان از نظر عاطفی احساس خلأ نکنند، آن‌ها را از فضای مجازی دور و یا حتی از زمان حضور آن‌ها در فضای مجازی کم کنند. گاهی اوقات لازم است والدین با حس کردن خطر ناشی از حضور فرزندانشان در دنیای مجازی، محدودیت‌هایی را برای حضور فرزندانشان در فضای مجازی اعمال کنند.